İSLÂM HUKUKUNDA VELÂYETİN MAHİYETİ

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 6, 204 - 227, 25.06.2020

Mustafa Genç

Öz

İslam hukukunda velâyet; iyilikte yardımlaşmak, kişilerin ve cemiyetin ihtiyaçlarını karşılayıp sıkıntılarını gidermek gibi dinin ve aklın güzel gördüğü maslahatlar için meşru kılınmış bir hukûkî temsil müessesesidir. Bu temsil; akıllı ve ergen bir şahsa kendisi ve/veya başkası adına geçerli şerʿî tasarruflarda bulunma gücü veren bir yetkiyi ihtivâ eder. Bu yetki dünya hayatının başlangıcından sonuna kadar devam eden, hatta bazı durumlarda kişiler üzerinde ölümden sonra bile geçerli olan bir hak ve vazifedir. Şahsî ve malî bütün konuları kaplayan bu hak, öncelikle sahibi bakımından özel ve kamu velâyeti; konusu bakımından ise şahıs ve mal üzerinde velâyet olmak üzere iki kısma ayrılır. Özel velâyet yetki bakımından kamu velayetine nispetle daha kuvvetli olmakla beraber kamu velayetinin özel velayet üzerinde denetim yetkisi bulunmaktadır. Bu makalede, bir hukûkî temsil müessesesi olarak, velayetin anlamı, çeşitleri ve unsurları bakımından incelenmesi, böylece bu müessesenin fert ve cemiyet için gerekliliğine ve önemine dikkat çekilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hak, Kamu Velâyeti, Mal, Özel Velâyet, Şahıs, Velâyet

Teşekkür

İlgili herkese çok teşekkür ederim.

Kaynakça

• Abdulhamîd, M. M. (1404/1984). el-Ahvâlu’ş-şahsiyye fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Basım Yeri Yok: Dâru’l-kitâbi’l-ʿArabî. Abdulhay el-Kettânî, M. A. (1346/1927). et-Terâtîbu’l-idâriyye ve’l-amâlât ve’s-sınâʿât ve’l-metâcir ve’l-hâleti’l-ʿilmiyyeti’l-letî kânet ʿalâ ahdi te’sîsi’l-medeniyyeti’l-İslâmiyye fi’l-medeniyyeti’l-münevvereti’l-ʿâliyye. 2 Cilt. Rabat: Yayınevi Yok. Ahmed b. Hanbel, E. A. (1413/1992). Musnedu Ahmed b. Hanbel. 6 Cilt (üç mücellette). İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım. Ahterî, M. M. (1322). Ahterî-i kebîr. İstanbul: Dersaâdet. Akyüz, V. (1998). Kur’an’da Siyasî Kavramlar. İstanbul: Kitabevi. Ali Haydar Efendi, K. (1330 h.). Dureru’l-hukkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Yayınevi Yok. Âlûsî, Ş. M. (ts). Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. 30 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-turâs. Âmir, A. (1404/1984). el-Ahvâlu’ş-şahsiyye fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye fıkhen ve kadâen “ez-zevâc”. Kâhire: Dâru’l-fikri’l-Arabî. Apaydın, H. Y. (2013). “Velâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/15-19. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. Armağan, S. (2015). İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Atar, F. (1991) “Azil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/326-327. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. Atar, F. (2017). İslâm Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. Atar, F. (ts.). İslâm Adliye Teşkilâtı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. Ankara: DİB Yayınları. Avcı, C. (1998). “Hilâfet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/539-546. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi. Aydın, M. A. (1985). İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. Bâbertî, E. M. (ts.). el-ʿİnâye (Fethu’l-kadîr ile). 9 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʿArabî. Bardakoğlu, A. (1997). “Hak (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/139-151. İstanbul: TDV Yayınları. Berki, A. H. (1955). Hukuk Tarihinden İslâm Hukuku. Ankara: Yayınevi Yok. Bilmen, Ö. N. (1985). Hukûkı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi. Buhârî, E. A. M. (1413/1992). Sahîhu’l-Buhârî (el-Câmiʿu’s-sahîh). 8 Cilt (üç mücellette). İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım. Buhûtî, M. (ts.). Keşşâfu’l-kina‘ an metni’l-İkna‘. Beyrut: Daru’l-kutubu’l-ilmiyye. Bustânî, B. (1983). Muhîtu’l-Muhît kâmûsun mutavvelun li’l-lugati’l-ʿArabiyye. Beyrût: Yayinevi Yok. Cerrahoğlu, İ. ve Koçyiğit, T. (1984). Kur’ân-ı Kerîm Meâl ve Tefsiri. (1. Cilt). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Cezîrî, A. (1404/1984). el-Fıḳh ʿale’l-meẕâhibi’l-erbaʿa, İstanbul: Çağrı Yayınları. Cündî, H. (1341/1922). Muhtasaru Halîl fî fıkhı İmam Mâlik. Mısır: Yayınevi Yok. Cürcânî, A. (1403/1983). Kitâbu’t-Taʿrîfât. Beyrût: Yayınevi Yok. (et-Taʿrîfât) Çeker, O. (1997). “Halvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/384-386. İstanbul: TDV Yayınları Desûkî, M. (ts.). Ḥâşiye ʿale’ş-Şerḥi’l-kebîr/Hâşiyetu’d-Desûkî ʿale’ş-Şerhi’l-kebîr (ʿalâ Muhtasari’l-İmam Hâlîl). 4 Cild. Beyrût: Dâru’l-fikr. Döndüren, H. (1416/1995). Delilleriyle Aile İlmihali. İstanbul: Altınoluk Yayınları. Ebû Ceyb, S. (1402/1982). el-Kâmûsu’l-fıkhî lugaten ve’stılâhen. Dimaşk: Dâru’l-fikr. Ebû Zehre, (ts.). el-Vilâyetu ʿale’n-nefs. Beyrut: Dâru’r-râidi’l-Arabî. Ekhal b. Havvâ. (1982). Nazariyyetu’l-velâye fi’z-zevâc fi’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kavânîni’l-ʿArabiyye. Cezâyir: eş-Şirketu’l-vataniyye. Elmalılı, M. H. Y. (1979). Hak Dini Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyât. Erdoğan, M. (1998). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları. Ergüney, H. (1973). Türk Hukukunda Lügat ve Istılâhlar. İstanbul: Yenilik Basımevi. Erkal, M. (1988). “el-Ahkâmüs-sultâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/555-556. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. Ersoy, M. Â. (1984). Safahat, İstanbul: İnkılâp Yayınevi. Feyyûmî, A. (ts.). el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetu’l-ʿilmiyye. Fîrûzâbâdî, E. T. (1305h.). el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît, çev. Mütercim Âsım Efendi. 4 Cilt. İstanbul: Matbaay-i Osmaniyye. Fîrûzâbâdî, M. M. (1406/1986), el-Kâmûsu’l-muhît, Muessesetu’r-risâle, Beyrût: Yayınevi Yok. Gandûr, A. (1402/1982). el-Ahvâlu’ş-şahsiyye fi’t-teşrîʿil-İslâmî. Basım Yeri Yok: Mektebetu’l-felâh, 2. Basım. Genç, M. (2002). İslâm Hukukunda Evlendirme Velâyeti. Bursa: Basılmamış Doktora Tezi. Habbâzî, E. M. C. (1403/1983). el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Mazhar Bekâ), Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Kurâ. Haraşî (Hırşî), M. (ts.). eş-Şerḥu’l-kebîr ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl/el-Haraşî ʿalâ muhtasari Sîdî Halîl. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır. Hasaneyn, A. M. (1402/1982). Kâmûsu’l-Fârisiyye Fârisî-‘Arabî. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-benânîr. Heyet. (1314 h.). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Dersaâdet. (Mecelle) İbn Âbidîn, M. A. (1984). Hâşiyetu Reddi’l-muhtâr ʿale’d-Durri’l-muhtâr. 8 Cilt (7 ve 8. ciltler Hâşiyetu Kurreti ʿuyûni’l-ahyâr tekmiletu Reddi’l-muhtâr). İstanbul: Kahraman Yayınları. İbn Cüzey, M. (ts.). el-Kavânînu’l-fıkhiyye. b.y.: Dâru’l-fikr. İbn Düreyd, E. B. M. (ts.). Cemheretü’l-luġa. Beyrût: Dâru Sâdır. İbn Hacer el-Heytemî, Ş. A. (1391/1971). Fethu’l-cevâd bi-şerhi’l-İrşâd, 2 Cilt. Kâhire: Şirketu Mektebe ve Matbaatu Mustafa, 2. Basım. İbn Kudâme, M. A. (1416/1996). el-Muğni. thk. Muhammed Şerefuddîn Hattab - Seyyid Muhammed es-Seyr. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadîs. İbn Manzûr, C. M. (ts.). Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru sâdır. İbn Nüceym, Z. (1333 h.). el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt (8. cilt Tekmiletu’l-Bahri’r-râik). Kâhire: Matba‘atu’l-‘İlmiyye. İbn Rüşd, M. (1406/1986). Bidâyetu’l-müctehid ve nihâyetu’l-muktesıd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife. İbn Teymiyye, T. A. (1381-1386). Mecmû‘u fetâvâ Şeyhi’l-İslâm Ahmed b. Teymiyye. (Cem‘ ve tertip: ‘Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım el-‘Âsımî en-Necdî), 37 Cilt. Mekke: Matba‘atu’l-hukûme. İbnu’l-Esîr, M. E. S. M. (1383/1963). en-Nihâye fî ġarîbi’l-hadis ve’l-eser. 5 Cilt. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye. İbnu’l-Humâm, K. M. (ts.). Fethu’l-kadîr li’l-ʿâcizi’l-fakîr. 9 Cilt (8 ve 9. Ciltler Netâ’icu’l-efkâr fî keşfi’r-rumûz ve’l-esrâr). Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî. İbrâhim Mustafa vd. (1406/1986). el-Muʿcemü’l-vasîṭ. 2 Cilt (bir mücellette). İstanbul: Çağrı Yayınları. İlîş, E. A. M. (ts.). Takrîrât (Desûkî’nin Hâşiye’si ile). 4 Cild. Beyrût: Daru’l-Fikr. Kahveci, N. (2014). İslam Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları. Karâfî, Ş. A. (1387/1963). el-İḥkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ʿani’l-aḥkâm ve taṣarrufâti’l-ḳāḍî ve’l-imâm. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Hâlep: Yayınevi Yok. Karaman, H. (1982 ve 1987). Mukâyeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınevi. (1. ve 2. cilt). İstanbul: Nesil Yayınevi (3. Cild, 1987 baskılı). Karaman, H. (1982, 1987). Mukayeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1982 (ilk iki cilt), İstanbul: Nesil Yayınları, 1987 (3. cilt). Kâsânî, A. (1406/1986), Kitâbu Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertibi’ş-şerâi‘, 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2. Basım. Keskioğlu, O. (ts.). Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku. Ankara: Yayınevi Yok. Kur’ân-ı Kerîm Meâli, çev. Altuntaş, H. & Şahin, M. (2009). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Kurtubî, E. A. M. (1413/1993). el-Câmiʿ li- ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ʿilmiyye. Mâverdî, A. (1999). el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhi Mezheb’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiye. Mehmed Zihni Efendi (1398 h.). Niʿmet-i İslâm. İstanbul: Yayınevi Yok. Merdâvî, A. (1376/1957). el-İnsâf fî maʿrifeti’r-râcihi mine’l-hilâf ʿalâ mezhebi’l-İmâmi’l-Mübeccel Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 12 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- ʿArabî. Mergīnânî, B. (ts.). el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mubtedî. 4 Cilt. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslâmiyye. Mevsilî, A. (1980). el-İhtiyâr li- taʿlîli’l-Muhtâr. 5 Cilt (bir mücellette). İstanbul: Çağrı Yayınları. Muallim Nâci (1987). Lugat-ı Nâcî. İstanbul: Çağrı Yayınları. Muhammed Fuâd Abdülbâkî (1982). el-Mu‘cemu’l-mufehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslâmiyye. Mutarrizî, B. N. (ts.). el-Muġrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Beyrût: Yayınevi Yok. Müslim, E. H. M. (1413/1992). Sahîhu Müslim (el-Câmi‘u’s-sahîh). 3 Cilt. thk. Muhamed Fuâd ‘Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım. Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. Ṭılbetü’ṭ-ṭalebe (Ṭalibetü’ṭ-ṭalebe) fi’l-ıṣṭılâḥâti’l-fıḳhiyye. Bağdat: Matbaatu Âmire, 1311h. Nevevî, M. Y. (1377/1958). Minhâcu’t-tâlibîn. 4 Cilt. (Şirbînî’nin Muğnî’l-muhtâc’ı ile birlikte). Kâhire: Yayınevi Yok. Nevevî, Y. (1392/1972). Sahîhu Müslim bi-şerhi’n-Nevevî. 18 Cilt. Beyrût: y.y. Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Râgıb el-İsfahânî, E. K. H. (ts.). el-Mufredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Efendi Kîlânî. Beyrût: Yayınevi Yok. Semerkandî, A. M. (1405/1984). Tuhfetü’l-fukahâ. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye. Serahsî, Ş. (1414/1993). el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife. Suyûtî, C. A. (1403/1983). el-Eşbâh ve’n-nezâir fî kavâ‘id ve furû-‘i fıkhı’ş-Şâfi‘iyye. Beyrût: Yayınevi Yok. Şâfiî, M. (1416/1996). el-Um. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Kuteybe. Şah Veliyyullah, A. (1410/1990). Huccetulâhi’l-bâliğa. 2 Cilt. thk. Muhammed Şerif Sükker. Beyrût: Dâru ihyâi’l-‘ulûm,. Şelebî, M. M. (1403/1983). el-Medhal fi’t-ta‘rîf bi’l-fıkhi’l-İslâmî ve kavâ‘idi’l-mülkiye ve’l-‘ukûd fîh. Beyrût, Yayınevi Yok. Şener, A. (1988). “Âbık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1/306-307, TDV Yayınları, İstanbul. Şener, M. (1985). İslâm Hukukunda Velâyet (I). Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2, 203-221. Şeyhîzâde, A. (ts.). Mecmaʿu’l-enhur fî şerhi Multekâ’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrût: Dâru ihayâi’t-turâsi’l ʿArabî. Şîrâzî, İ. (1379/1959). el-Muhezzeb fî fıkhi’l-İmam eş- Şâfiʿî. Kâhire: Şirketu Mektebe ve Matbaʿatu Mustafâ, 2. Basım. Şirbînî, Ş. M. (ts.). Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti me'ânî elfâzi’l-Minhâc . 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr. Tehânevî, M. A. (1404/1984). Keşşâfu istilâhâti’l-funûn. 2 Cild. İstanbul: Dâru Kahraman. Timurtâşî, Ş. M. (1984). Tenvîru’l-ebsâr (Reddu'l-muhtâr ile birlikte). 8 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları. Tirmizî, E. Î. M. (1413/1992). Sunennu’t-Tirmizî (el-Câmi‘u’s-sahih). 6 Cilt (üç mücellette). thk. Muhammed Fuâd ‘Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım. Yavuz, Y. V. (1992). Siyasal ve sosyal Boyutlarıyla İslâm. İstanbul: Tuğrâ Neşriyât. Yavuz, Y. V. (1993). Hanefî Mezhebinde İctihad Felsefesi. İstanbul: İşaret Yayınları. Yılmaz, H. (2002). “Kudsî Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi. 26/ 318-320. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. Zebîdî, M. M. (1306 h.). Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 10 Cilt. Kâhire: Yayınevi Yok Zerkâ’, M. A. (1384/1965). el-Fıkhu’l-İslâmî fî sevbihi’l-cedîd. 3 Cilt. Dimaşk: Yayınevi Yok. Zeydân, A. (1402/1982). el-Medhal li-dirâsâti’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Bağdat: Yayınevi Yok. Zühaylî, V. (418/1997). el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh. 11 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-fikr, 4. Basım.