TANZİMAT SONRASI FIKIH VE MEDRESELERDE DEĞİŞİM OLGUSU

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 174 - 209, 30.04.2021

Abdullah Akın

Öz

Tanzimat döneminde başlayan ve hızla devam eden modernleşme süreci, bugünkü mevcut hukuk sisteminin zeminini hazırladığı gibi bugün var olduğu bilinen, felsefî, ictimaî, idarî problemlerinin çoğunun da kökenini oluşturmuştur. Çalışmanın itici gücü olan bu cümle, hukuk tarihi içinde değişim bağlamında bir İslam fıkıh ve eğitim olgusu oluşturma arzusuna sevk eden başlıca motif oldu. Bu anlamda dönemin iyi bilinmesinin, güncel hukuk sistemindeki problemlere reaksiyon göstermekten öte, bu problemlerin çözümüne katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu araştırmada, yapılmaması gereken yanlışların, yapılan ve yaşananlardan çok olduğu bir tarihsel fon üzerinde, İslam fıkıh sisteminin değişim olgusuyla eşzamanlı olarak hangi safahatı takip ettiğini belirlememek amacı güdüldü. Özellikle ıslahatlara ağırlık verilerek dönemin İslam fıkıh felsefesi ve zihniyeti hakkında bir anlayış oluşturulmak istendi. Araştırmada “tarihi araştırma yöntemi” kullanıldı. Bu yöntemle araştırmanın konusunu oluşturan dönemi eleştirel bir gözle inceleyip, dönemin doğru analiz ve sentezini yaparak bilgi üretmek ve konuyu anlamlı hale getirmek amaçlandı. Konu ile ilgili elde edilen tüm veriler imkânlar ölçüsünde eleştiri yöntemiyle analiz edilmeye çalışıldı. Günümüz hukuk problemlerinin doğru analizi, Osmanlı’nın son devrinde gerçekleştirilen hukuk ve fıkıh sisteminin objektif olarak yorumlanmasına muhtaçtır. Günümüzün medeni ve muasır şartlarına uygun yaşanmak isteniliyorsa, milli vicdanda yer edinen örf ve adetlere azami derecede önem verilmeli, ülkemizin kültürel kodlarıyla uyum sağlayamayan ecnebi hukuk mevzuatı gözden geçirilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Tanzimat, Değişim, Hukuk, Medrese

Kaynakça

• ABACI, N. (2001). Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nun Uygulanması (17. Yüzyıl). Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ABDÜ’L-VEHHÂB HALLÂF, (1971). Teşrî-i İslâm Tarihi, H. Algül (çev.). İstanbul, Şamil Yayınevi.
• AHMED Cevdet Paşa. (1953). Tezâkir 1-12. M. C. Baysun (neşr.). TTK Basımevi, Ankara.
• AHMED Cevdet Paşa. (1960). Tezâkir 13-20. M. C. Baysun (neşr.). TTK Basımevi, Ankara.
• AHMED Cevdet Paşa. (1986a). Tezâkir 21-39. M. C. Baysun (neşr.). TTK Basımevi, Ankara.
• AHMED Cevdet Paşa. (1986b). Tezâkir 40. M. C. Baysun (neşr.). TTK Basımevi, Ankara.
• AHMED LÜTFİ. (1997). Osmanlı Adâlet Düzeni. E. Beylem (sad.). Marifet Yayınları, İstanbul.
• AKARLI, E. D. (2000). “Osmanlı Topraklarında Cemaatlerin Hak ve Durumları: Genel Düşünceler”. A. Özcan (ed.). içinde Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti. (s. 27-40). Ensar Neşriyat: İstanbul.
• AKGÜNDÜZ, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Osmanlı hukukuna giriş ve Fatih devri kanunnameleri C I. Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
• AKSEKİLİ AHMED HAMDİ. (r. 1339a/1923). “Medresetü'l-İrşad”. Sırat-ı Müstakim, 21 (538-539), s. 142-144.
• AKSEKİLİ AHMED HAMDİ. (r. 1339b/1923). “Yeni İslam Medreseleri Hakkında Mühim Bir Rapor”. Sebilü'r-Reşad, 21 (522), s. 11-16.
• AKYÜZ, Y. (1994). Türk Eğitim Tarihi. İstanbul, Kültür Koleji Yayınları.
• ALBAYRAK, S. (1996). Son Devir Osmanlı Uleması. (C 4), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları. İstanbul.
• ALBAYRAK, S. (1972). Son Devrin İslâm Akademisi: Darü’l-Hikmeti’l-İslamiyye, İstanbul, Şamil Yayınevi.
• ÂLİMCAN el-İdrîsî, (r. 1326/1911). “Islahı Medâris Hakkında”. Sırat-ı Müstakim, 5 (123), s. 310-311.
• ANONİM. (r. 1289/1873). “Nüvvab Hakkında Nizamnâme 17 Recep 1271 (1854)”. Düstur Tertib-i sâni, 1 (1), s. 321.
• ANONİM. (r. 1325/1910). “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 2 (42), s. 134-135.
• ANONİM. (r. 1325a/1910). “Mecelle Cemiyeti Nizamname Layihasının Suret-i Muaddelesidir”. Beyânü’l-Hak, 2 (42), s. 933-935.
• ANONİM. (r. 1325b/1910). “Âlemi İslâm’a bir tebşir Medâris-i İslâmiyede bir hatve-i (adım) tekâmül”. Sırat-ı Müstakim, 3 (76), s. 377-378.
• ANONİM. (r. 1326/1910). “Kanun-ı Esasi”. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, s. 15-32.
• ANONİM. (r. 1326/1911). Medâris-i İlmiye Nizamnâmesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Medârisi Nizamnâmesi. Matbaayı Âmire: İstanbul.
• ANONİM. (r. 1329a/1914). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi”. Hayrü’l-Kelam, 1 (9), s. 71-72.
• ANONİM. (r. 1329b/1914). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi Mabad”. Hayrü’l-Kelam, 1 (10), s. 80.
• ANONİM. (h. 1338/1919). “Medresetü’l-İrşad Teşkilatı”. Ceride-i İlmiyye, 5 (51), s. 1639-1641.
• ANONİM. (r. 1329c/1913). “Ders Vekalet-i Celilesinin Mühim Bir Teşebbüsü: Medresetü’l-Mütehassisin”. Sebilü'r-Reşad, 9 (286), s. 418-420.
• ANONİM. (r. 1329d/1913). “Ders Vekalet-i Celilesinin Mühim Bir Teşebbüsü: Medresetü’l-Mütehassisin Nizamnamesi”. Sebilü'r-Reşad, 11 (287), s. 11-12.
• ANONİM. (r. 1329f/1913). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (66), s. 146-150.
• ANONİM. (r. 1329g/1914). “Medresetü’l-Vâizin Nizamnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (116), s. 212-215.
• ANONİM. (h. 1333/1915). “Medresetü'l-Vaizinin Dürus ve Mualliminini Gösterir Cedveldir”. Ceride-i İlmiyye, 1 (9), s. 573-576.
• ANONİM. (r. 1329e/1913). “Alay ve Tabûr İmamlarının Vezâif-i Tedrîsiyyeleri Hakkında Nizâmnâme”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (1776), s. 332-333.
• ANONİM. (r. 1330-1333/1914-1917). Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliye Medresesi. Matbaayı Ahmed Kamil: İstanbul.
• ANONİM. (r. 1340/1924). “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”, Düstur Tertib-i sâlis, 5 (63), s. 322.
• ANONİM. (1921). Medarisi İlmiye Nizamnamesi”, Sırat-ı Müstakîm, 19, s. 136-137.
• ANONİM. (r. 1332/1916). “5 Safer 1332 tarihli Medreset-ül-Kuzât Nizâmnâmesine Müzeyyel Nizâmnâme”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (519), s. 1255-1256.
• ANONİM. (r. 1334a/1918). “Kanun-ı Esasi Hattı Hümayun Sûreti”. İlmiye Salnamesi Birinci defa, s. 20-22.
• ANONİM. (r. 1334b/1918). “Kanun-ı Esasi”. İlmiye Salnamesi Birinci defa, s. 24-50.
• ANONİM. (r. 1334c/1918). “Islâh-ı Medâris Nizâmnâmesi”. İlmiye Salnamesi Birinci defa, s. 657-663.
• ANONİM. (r. 1337/1921). “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Sebilü'r-Reşad, 11 (481), s. 135-136.
• ANONİM. (r. 1338-1340a/1922-1924). Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye Medresesi Ders Programlarıyla Müderrisîn Kadrosu ve Medaris Kanunu ve Nizamnamesi. İstanbul, Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• ANONİM. (r. 1338-1340b/1922-1924). Medresetü’l-Kuzat Nizamnamesi. İstanbul, Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• ANONİM. (1926). T.C. İstanbul Darülfünunu Talebe Rehberi (1926-1927). İstanbul, Yeni Matbaa.
• ANONİM. (1928a). “Medarisi İlmiye Hakkında Kanun” Düstur Tertib-i sâni, 9 (241), s. 598-600.
• ANONİM. (1928b). “Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye Medresesi’yle Taşra Medâris-i Hakkında Nizamnâme”. Düstur, Tertib-i sâni, 9 (3034), s. 745-752.
• ANONİM. (1928c). “Darü’l-fünûn Talimatnamesinin Beşinci Maddesinde Münderiç “Usûl-i Fıkıh” Dersinin İlgasıyla Yerine “Tarih-i Hukuk” Dersinin İkamesi Hakkında Kararname”. Düstur Tertib-i sâlis, 7/A (71), s. 213.
• ANONİM. (1930). T.C. İstanbul Darülfünunu Talebe Rehberi (1930-1931). İstanbul, Ekspres Matbaası.
• ANONİM. (r. 1330/1914). “Islah-ı Medaris Nizamnamesi’nin Esbabı Mucibe Lâyihası”. Ceride-i İlmiye, 1, s. 241-248.
• ANONİM. (2000). Darülfünun kapandı, üniversite açıldı. Cumhuriyet ansiklopedisi 1923 – 2000 (C 1, 210-211). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ATAR, F. (1999). İslâm Adliye Teşkilâtı. Ankara, DİB Yayınları.
• ATAY, H. (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul, Dergah Yayınları.
• AYAR, T. (2014). Osmanlı Devletinde Fetvâ Eminliği (1826-1922). Ankara, DİB Yayınları.
• AYDIN, M. A. (2007). Osmanlılar (Hukukî-Adlî Yapı). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 515-521). Ankara: TDV Yayınları 2007.
• AYNİ, M. A. (1927). Darülfünun Tarihi. İstanbul, İstanbul Darü'l-Fünunu Yayınları.
• BEİN, A. (2013). Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti -Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları-. İ. Üçpunar (çev.). İstanbul, Kitap Yayınevi.
• BALIKESİRLİ SİRETİ. (r. 1326/1911). “Ulema-yı Muhterememize Bir İhtar-ı Naçizane”. Sırat-ı Müstakim, 4 (94), s. 281.
• BALTA, E. (2000). “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”. A. Özcan (ed.). içinde Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti. (s. 229-248). Ensar Neşriyat: İstanbul.
• BALTACI, C. (1976). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul, İrfan Matbaası.
• BARDAKOĞLU, A. (2000). “İslâm Kültüründe Din ve Vicdan Özgürlüğü”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, (s. 41-57). Ensar Neşriyat: İstanbul.
• BAYEZİD DERSİAMLARINDAN GÜRÜNLÜ HİLMİ. (r. 1325/1910). “Islâhât-ı Medârîs Hakkında Bir Mütalaa”. Sırat-ı Müstakim, 3 (65), s. 200-204.
• BERKES, N. (1984). Teokrasi ve Laiklik. Adam Yayınları, İstanbul.
• BERKES, N. (1998). Türkiye'de Çağdaşlaşma. Doğu-Batı Yayınları, İstanbul.
• BERKES, N. (1941). “Namık Kemal ve Laiklik”. Siyasi İlimler Mecmuası, (10) 118, 491-497.
• BERKİ, A. H. (1962). İslamda Kaza: Hüküm ve Hakimlik ve Tevabii. Ankara, Yargıçoğlu Matbaası.
• BERNARD, L. (1975). İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı, N. Önol (çev.). Ankara, Varlık Yayınevi.
• BERNARD, L. (2003). İslam'ın Krizi, A. Yılmaz (çev.). İstanbul, Literatür Yayınları.
• BEYDİLLİ, K. (2007). Osmanlılar (Yakın Dönemler ). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 496-502). Ankara: TDV Yayınları.
• BİLMEN, Ö. N. (1985). Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhat-ı Fıkhiyye Kâmûsu, (C 1), , İstanbul, Bilmen Yayınevi,
• BİLSEL, C. (1943). İstanbul Üniversitesi Tarihi. İstanbul, Kenan Matbaası.
• BİRAND, K. (1957). “Türk Düşüncesinde Avrupalılaşma Hareketleri”. AÜİF Dergisi, 4 (1-4), s. 96-102.
• BURSA CÂMİİ KEBÎR DERSİÂMLARINDAN AHMED ZÂİD. (r. 1326/1911). Sırat-ı Müstakim, 5 (128), s. 390-392.
• BURSA İLMİYESİNDEN ÖMER FEVZİ. (r. 1329/1913). “Medrese İtikadları”. Medrese İtikadları, 1 (12), s. 98-99.
• BURSA MEBUSLARINDA ÖMER FEVZİ, (r. 1324/1909). “Islah-ı Medaris”. Beyânü’l-Hak, 1 (15), s. 324-325.
• ÇELEBİ, A. (1998). İslam Eğitim Tarihi. A. Yardım (çev.). İstanbul, Damla Yayınevi.
• ÇOLAK, K. ve ELİBOL, N. (2006). “Balkanlarda birlikte yaşama tecrübesi: Rusçuk örneği (1650-1700)”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum Tebliğleri II, 1-5 Kasım 2006, İstanbul. 2: 316.
• DEMİRCİ, A. (2012). “Medine Vesikası: Oluşum Süreci ve Zimmet Antlaşmalarına Etkisi”. İSTEM: İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi, 10 (19), s. 253-271.
• EKİNCİ, E. B. (2016). İslâm Hukuku Tarihi, Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
• EKİNCİ, E. B. (2006). İslâm Hukuku: -Umumi Esasları-. Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
• ERCAN, Y. (2010). Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknik. Turhan Kitabevi, Ankara.
• ERGİN, O. N. (1977). Türkiye maarif tarihi. (C 1), İstanbul, Eser Neşriyat.
• ERTAN, V. (1978). “Tarihte Darü’l-Hilafe Medreseleri ve Medresetü’l-Mütehassisin”. Tohum, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, (9) 106, s. 9-11.
• ERTAN, V. (1976). “Vefatının 25. yılı münasebetiyle Diyanet İşleri Başkanı, Ahmed Hamdi Akseki”. Tohum, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, (9) 94, s. 31-33.
• FATİN, M. (r. 1324/1909). “Tedrisat ve Medaris”. Beyânü’l-Hak, 1 (8), s. 166-169.
• FODOR, P. (2000). “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”. A. Özcan (ed.). içinde Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti. (s. 187-199). Ensar Neşriyat: İstanbul.
• GİDDENS, A. (1994). Modernliğin Sonuçları. E. Kuşdil (çev.). İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• GÖZÜBÜYÜK, Ş. ve KİLİ, S. (1982). Türk Anayasa Metinleri (1839-1980). AÜSBF Yayınları, Ankara.
• GÜNGÖR, E. (1984). Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İstanbul, Ötüken Yayınları.
• H. (r. 1329/1913). “Medresetülvaizin”. Sebilü'r-Reşad, 21 (273), s. 194-195.
• HAMİDULLAH, M. (1969). İslâm Peygamberi, S. Tuğ ve S. Mutlu (çev.). İstanbul, İrfan Yayınları.
• HANİOĞLU, M. Ş. (1992). “Batılılaşma”. Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 5, 148-152). Ankara: TDV Yayınları.
• HATİPZÂDE AHMED VASFİ, (r. 1329/1913). “Medâris-i İlmiye”. Sebilü'r-Reşad, 10 (230), s. 95-98.
• İLERİ, C. N. (r. 1331/1915). İttihâd-ı İslâm: İslamın Mazisi, Hali, İstikbali. Yeni Osmanlı Matbaası ve Kütübhanesi, İstanbul.
• İLMİYEYİ MÜNTESİBİNDEN BİRİ. (r. 1324/1908). “Medâris-i İlmiye”. Beyânü’l-Hak, 1 (12), s. 276-278.
• İNALCIK, H. (1992). Tanzîmât ve Bulgar Meselesi. İstanbul, Eren Yayıncılık.
• İSMAİL SEM’İ. (r. 1304/1888). Usul-i Muhakemenin Tarihçesi. Dersaâdet, Karabet ve Kasbar Matbaası.
• İZGİ, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, İz Yayıncılık.
• KAPTAN, S. (1998). Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri. Kişisel Yayınları, Ankara.
• KARA, İ. (1994). İslamcıların Siyasi Görüşleri. İz Yayıncılık, İstanbul.
• KARAMAN, H. (1999). İslam Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul.
• KAYRA, C. (2008). Osmanlı’da Fetvalar ve Günlük Yaşam. İstanbul, Boyut Kitapları.
• KARATEPE, Ş. (1995). Meşrutiyet ve Anayasa. İstanbul, Yeni Şafak Yayınları.
• KARLIĞA, H. B. (2013). Islahatçı Bir Düşünür Tunuslu Hayreddin Paşa ve Tanzimat. Mahya Yayınları, İstanbul.
• KAŞ KAZASINDAN MÜDERRİS İBRAHİM TOSUN. (r. 1329/1913). “(Medreseliler Mektebliler) Lakırdıları Ortadan Kaldırmalıdır”. Hayrü’l-Kelam, 1 (2), s. 14-15.
• KAŞIKÇI, O. (1997). İslam ve Osmanlı Hukukunda Mecelle. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• KAYRA, C. (2008). Osmanlı’da Fetvalar ve Günlük Yaşam. İstanbul, Boyut Kitapları.
• KAZICI, Z. (1997). Siyasi-dini-kültürel-sosyal İslam tarihi: Osmanlı Devleti ve medeniyeti. (C 11), İstanbul, Kayıhan Yayınları.
• KAZICI, Z. (1979). Osmanlılarda İmamlık. İstanbul, Nesil Yayıncılık.
• KELEBEK, M. (2000). “İslam Hukuk Felsefesi Açısından Medine Vesikası”. CÜİF Dergisi, 4, s. 325-373.
• KELEBEK, M. (2013). “Medine Vesikası Bağlamında İslâm ve Batı’da Adalet Kültürünün Gelişim Süreci”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi, 18, s. 25-29.
• KOÇER, H. A. (1991). Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul, MEB Yayınları.
• KONRAPA, Z. (1968). “Türkiye’de İlmiyye Sınıfı ve Medreseler”. Tohum, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, 3 (24), s. 1-5.
• KORAY, E. (1991). Türkiye’nin çağdaşlaşma sürecinde Tanzîmât. İstanbul, MÜ Yayınları.
• KURTKAN, Â. (1977). Sosyolojik Açıdan Tasavvuf ve Laiklik. İstanbul, Kutsun Yayınevi.
• KUTLUER, İ. (1992). “Batılılaşma”, Diyanet İslâm ansiklopedisi, (C 5, 152-153). Ankara: TD Yayınları.
• KÜÇÜK AYASOFYA TALEBE-İ ULÛMDAN ELMALILI MUHAMMED RAMİZ. (r. 1329/1913). “Islahı Medâris Müjdeleri”. Hayrü’l-Kelam, 1 (2), s. 47-48.
• MARDİN, Ş. (1993). . Bediüzzamman Sâid Nursî Olayı – Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, M. Çulhaoğlu (çev.). İstanbul, İletişim Yayınları.
• M. SATVET. (r. 1329/1910). “Islahı Medâris Talebi Hakkında”. Sebilü’r-Reşâd, 10 (245), s. 345-346.
• M. SATVET. (r. 1330/1914). “Medreselere Ait Bir Dertleşme”. Hayrü’l-Kelam, 1 (33), s. 258-259.
• M. SAFFET. (r. 1326/1911). “Medreselerimiz”. Beyânü’l-Hak, 4 (87), s. 1642-1645.
• MEDRESE VE MEKTEPLİLERDEN BULDANLI EMİN ALİ. (r. 1329/1913). “Mektebliler Nazarında Medreseliler”. Medrese İtikadları, 1 (6), s. 50.
• MEDRESELİLERDEN İBNÜ’L-HASAN M. NECATİ. (r. 1329/1913). “Medreselerin Islahı İçin Ne Yapılmalıdır?”. Medrese İtikadları, 1 (10), s. 82.
• MERİÇ, C. (1983). “Batıda ve Bizde Aydının Serüveni”, CDTA, (C 1, 130-137). İstanbul: İletişim Yayınları.
• MUSA KAZIM EFENDİ. (r. 1324/1909). “Suret-i fetva”, Beyânü’l-Hak, 4-5 (79), s. 1514-1520.
• ORTAYLI, İ. (1996). “19. Yüzyıl’da Heterodoks Dinî Gruplar ve Osmanlı İdaresi”. İLAM Araştırma Dergisi, 1 (1), 1996, s. 63-68.
• ORTAYLI, İ. (2005). Millet (Osmanlılar’da Millet Sistemi). Diyanet İslâm ansiklopedisi, (C 30, 66-70). Ankara: TDV Yayınları.
• ÖCAL, M. (2011). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul, Düşünce Kitabevi.
• ÖKLEM, N. (1973). Atatürk Döneminde Darülfunun Reformu. İzmir, Ege Üniversitesi Rektörlük Yayınları.
• ÖNER, N. (1967). Tanzîmât’tan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı, AÜİF Yayınları, Ankara.
• ÖZCAN, A. (2000). “Islahat Fermanı ve Din Hürriyeti”. A. Özcan (ed.). içinde Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, (s. 107-114). Ensar Neşriyat: İstanbul.
• ÖZCAN, A. (2000). Osmanlıcılık. Diyanet İslâm ansiklopedisi, (C 33, 485-487). Ankara: TDV Yayınları.
• ÖZCAN, T. (2007). Osmanlılar ( Medeniyet Tarihi / Sosyal Hayat / Dinî Hayat / Dinî Teşkilât ve Görevliler ). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 539). Ankara: TDV Yayınları.
• ÖZTÜRK, C. (2007). Osmanlılar (Eğitim ve Eğitim Kurumları). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 565-568). Ankara: TDV Yayınları.
• ÖZTÜRK, O. (1973). “Osmanlılarda Tanzimat Sonrası Yapılan Adlî ve Hukukî Çalışmalar”. İslâm Medeniyeti, (3) 29, 34-35.
• PAKALIN, M. Z. (1993). Şeyh’ül İslâm. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, (C 2, 572). İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• RAŞİD UŞŞAKİ. (r. 1330/1914). “Fena Değil Fakat Medreseliler Ne Yapsın?”. Hayrü’l-Kelam, 30, s. 238-239.
• SARAY, M. (1996). İstanbul Üniversitesi Tarihi (1453-1993). İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• SARIKAYA, Y. (1997). Medreseler ve Modernleşme. İstanbul, iz Yayıncılık.
• SÜLEYMANİYE DERSİAM MÜCİZLERİNDEN FAİK. (r. 1329/1910). “Islahı Medâris Münasebetiyle”. Hayrü’l-Kelam, 3, s. 21-22.
• ŞENTÜRK, R. (2005). Millet. Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 30, 65-66). Ankara: TDV Yayınları.
• ŞEVKETÎ, E. E. (r. 1329/1913). Medâris-i İlmiye Islâhat Programı. Hürriyet Matbaası, İstanbul.
• ŞİMŞİRGİL, A. ve EKİNCİ, E. B. (2009). Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle. KTB Yayınları, İstanbul.
• TALEBE-İ ULÛMDAN HASAN SABRİ. (r. 1329/1914). “Islahı Medâris Hakkında Birkaç Söz”. Hayrü’l-Kelam, 11, s. 86-88
• TUNAYA, T. Z. (1962). İslamcılık Cereyanı, İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugüne Bıraktığı Meseleler. Baha Matbaası, İstanbul.
• TUĞ, S. (1969). İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri: XIX. ve XX. Asırlar. İstanbul, İrfan Yayınevi.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (2014). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• ÜLKEN, H. Z. (1992). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul, Selçuk Yayınları.
• VIRMIÇA, R. (2016). “Balkanların İslamlaşmasında Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve İdari Anlayışı-Yapısı”. M. S. Kafkasyalı (ed.). içinde Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut II. (s. 379-388). Tika Yayınları: Ankara.
• YAKUT, E. (2005). Şeyhülislamlık -Yenileşme Döneminde Devlet ve Din-. İstanbul, Kitap Yayınevi.
• YALÇIN, H. C. (1976). Siyasal Anılar. R. Mutluay (haz.). Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları.
• YAMAN, A. (2004). “Tarihi ve hukuki yönüyle Medine sözleşmesi/Vesikası”. M. Gültekingil ve T. Bora (ed.). içinde Modern Türkiye’de siyasi düşünce: İslamcılık. (C 10, 514-516). İletişim Yayıncılık: İstanbul.
• YILMAZ, R. ve DEMİR A. (2012). Umumi Hukuk Tarihi. Gaziantep, Zirve Üniversitesi Yayını.
• YÜCEL, İ. (1994). Diyanet İşleri Başkanlığı. Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 9, 455-460). Ankara: TDV Yayınları.
• ZİROJEVİC, Olga. Z. (2000). “Vakıflar: Eski Yugoslavya Topraklarındaki Mevcut Şehirlerin Temel Taşı”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, 21-23 Nisan 2000, Sofya. 413-419.