SOVYET TÜRKİSTAN’I HAKKINDA ALMAN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI ARŞİVİNDEN İKİ ÖNEMLİ RAPOR

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 276 - 306, 30.04.2023

Coşkun Kumru

Öz

Almanya 1871’de siyasi birliğini sağladıktan sonra sömürgecilik yarışına dahil olmak için emperyal bir dış politika çizgisi izlemiştir. Bu bağlamda Doğu politikasının önemli noktalarından birini Rusya’nın en büyük sömürgesi ve hammadde üssü olan Türkistan oluşturmuştur. Almanya, Türkistan’da siyasi ve ekonomik nüfuz bölgeleri oluşturma politikası kapsamında harekete geçmiştir. I. Dünya Savaşı’ndan mağlup ayrılmasına rağmen Almanya’nın bölgeye olan ilgisi bitmemiş, Weimar Almanyası döneminde de bu ilgi önemli ölçüde devam etmiştir. Alman diplomatik misyonları ve askeri gözlemciler Türkistan hakkında malumat toplayarak bunları Alman Dışişleri Bakanlığına bildirmiştir. Türkistan’daki ayaklanma faaliyetleri, Ceditçilik, Basmacı hareketi, askeri ve istihbari meseleler, Sovyetler Birliği’nin bölgeye yönelik politikaları, yerel halkın Sovyet yönetimine karşı tutumları, bölgedeki Alman çıkarları, pamukçuluk dahil olmak üzere iktisadi politikalara kadar pek çok bilgi ve değerlendirme bu raporlarda yer almıştır. 1922 yılında Alman Dışişleri Bakanlığı tarafından Dr. Rudolf Asmis siyasi ve iktisadi vaziyeti araştırması için Türkistan’a gönderilmiştir. 1928 yılında ise Alman Bilim Derneği üyesi Georg Cleinow, Türkistan’a uzun bir yolculuk yapmıştır. Alman Dışişleri Bakanlığı arşivinde bulunan 1923 ve 1928 tarihli iki rapor Türkistan’a ilişkin detaylı ve kapsamlı bilgileri ihtiva ettiği gibi Almanya’nın bölgeye yönelik politikalarına dair önemli veriler de ortaya koymaktadır. Çalışmamız, Asmis ve Cleinow’un raporlarının muhteviyatını ortaya koyarak Sovyet Türkistan’ına dair Alman diplomatik çabalarına işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sovyet Türkistanı, Alman Dışişleri Bakanlığı, Rudolf Asmis, Georg Cleinow, Rapor

Teşekkür

Şimdiden emekleriniz için teşekkür ederim.

Kaynakça

• Politisches Archiv des Auswärtiges Amts, Berlin (PA-AA)
• Die politische Lage in Russisch-Mittel-Asien Ende Juli 1923. PA-AA: R 86.392, Russisch Zentralasien, Bd. 1.
• Die politische Lage im früheren Generalgouvernement Turkestan Sommer 1928. PA-AA: R 86.392, Russisch Zentralasien, Bd. 1.
• PA-AA: R 11070, Russland No: 97b.
• PA-AA: R 11071, Russland No: 97b.
• PA-AA: R 11072, Russland No: 97b.
• PA-AA: R 11073, Russland No: 97b.
• Caroe, Sir Olaf (t.y.). Sovyet İmparatorluğu Sömürülen Topraklar, c. 1, çev: Zerhan Yüksel, İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Coy, Jason P. (2011). A Brief History of Germany, New York: Facts On File.
• Çağatay, Tahir (1986). Kızıl İmperyalizm VII, Ankara: Yaş Türkistan Neşriyatı.
• Hayit, Baymirza (2006). Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi: Türkistan Türklüğü’nün Milli Mücadelesi, İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Hopp, Andrea (2015). “Warum Bismarck?”, APuZ: Aus Politik und Zeitgeschichte, 13, s. 3-8.
• Khalid, Adeeb (2020). “Nationalizing the Revolution”, Readings on the Russian Revolution: Debates, Aspirations, Outcomes, ed. Melissa K. Stockdale, Londra & New York: Bloomsbury Academic, s. 126-140.
• Koenen, Gerd (2005). Der Russland-Komplex: Die Deutschen und Der Osten, 1900-1945, Münih: C. H. Beck.
• Kokebayeva, Gulzhaukhar (2016). “The Place of Turkestan in the Foreign Political Strategy of Germany in the First Half of the 20th Century”, Bilig, 76, s. 117-137.
• Lee, Stephen J. (1999). Imperial Germany 1871-1918, Londra & New York: Routledge Taylor & Francis Group.
• Maley, William (2015). “Civil-military Interaction in Afghanistan: The Case of Germany”, Reconstructing Afghanistan: Civil-military Experiences in Comparative Perspective, ed. William Maley, Susanne Schmeidl, Londra & New York: Routledge, s. 98-109.
• McKale, Donald M. (1993). “Germany and the Arab Question in the First World War”, Middle Eastern Studies, 29/2, s. 236-253.
• Noack, David X. (2016). “Continuing the Great Game: Turkestan as a German Objective in World War I”, Small Nations and Colonial Peripheries in World War I, ed. Gearóid Barry, Enrico Dal Lago, Róisín Healy, Brill: Leiden & Boston, s. 230-244.
• Pierce, Richard A. (1960). Russian Central Asia, 1867-1917: A Study in Colonial Rule, Berkeley & Los Angeles: University of California Press.
• Share, Michael B. (2015). “The Great Game Revisited: Three Empires Collide in Chinese Turkestan (Xinjiang)”, Europe-Asia Studies, 67:7, s. 1102-1129
• Suny, Ronald Grigor (2011). The Soviet Experiment: Russia, the USSR, and the Successor States, New York & Oxford: Oxford University Press.
• Torma, Franziska (2011). Turkestan-Expeditionen. Zur Kulturgeschichte Deutscher Forschungsreisen nach Mittelasien (1890-1930), Bielefeld: Transcript Verlag.
• Zürrer, Werner (1975). “Die Britische Intervention in Transkaspien 1918/1919”, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 23, s. 344-380.