XVI-XVII. YÜZYILDA FİLİBE VE HASKÖY KAZALARINDAKİ KIPTÎLER (ROMANLAR)

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 4, 206 - 224, 18.10.2023

Hasan Ali Cengiz

Öz

Romanlar, her bölgede farklı isimlerle anılmıştır. Osmanlı Devleti, toplumunun bir parçası olan Romanlar için "Çingene" "Kıptî" ifadesini yaygın olarak kullanmıştır. Osmanlı Devleti’ndeki Kıptîlerle ilgili ilk bilgiler, maliye teşkilatında vergi verenlerin kaydedildiği tahrir defterlerinde bulunmaktadır. Bu konudaki ilk detaylı kayıtlar 1523 tarihli Rumeli eyaletine ait tahrir defteridir. Bu kayıtlardan, Kıptîlerin hâne sayıları, ödedikleri cizyelerle birlikte bunların sosyo-ekonomik yapıları hakkında fikir edinebilmekteyiz. Osmanlı Devleti bünyesinde geniş coğrafi bölgeye yayılmış olan Kıptîlerle ilgili dönem dönem hukukî düzenlemeler yapılmış, XVI. yüzyılda Rumeli topraklarında yaşayan Kıptîlerin hukûki, mali ve askeri işlerini düzenlemek amacıyla da merkezi Kırkkilise olan Çingene Sancağı kurulmuştur.
XVI. yüzyılın ilk yarısında Kıptîler, Rumeli’nin 90 kadılığında 383 topluluk olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Rumeli’deki Kıptîlerin yoğun olarak yaşadıkları yerler arasında Edirne’nin kazaları da vardır. Bunlar arasında Filibe ve Hasköy kazaları da bulunmaktadır. Bu çalışmamızda birbirine yakın coğrafi bölgede olmalarından dolayı bu iki kaza seçilmiştir. Osmanlı Devleti tarafından Edirne'nin fethinden hemen sonra alınan Filibe, XV. yüzyılın ilk yarısında yeniden imar edilerek Anadolu 'dan getirilen Türk aileleri yerleştirilerek Rumeli beylerbeyinin merkezi haline gelmiştir. Edirne'den Filibe'ye giden ana yol üzerinde yer alması sebebiyle kısa zamanda gelişme gösteren Hasköy, Rumeli eyaletinin Çirmen sancağına bağlı bir kaza merkezi olmuştur.
Bu çalışma ile 120 ve 370 Numaralı Tapu Tahrir kayıtları esas olmak üzere dönem içerisindeki diğer tahrir kayıtları ve arşiv verileri dikkate alınarak Filibe ve Hasköy’deki Kıptîlerin XVI-XVII. yüzyıldaki nüfusu ile sosyal-ekonomik durumları ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Filibe, Hasköy, Roman, Kıptî

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• 5 Numaralı Mühimme Defteri, (2002). hüküm no: 295, Ankara: BOA. Yayınları.
• BOA. (Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Name-i Hümayun Defterleri) A.DVNSMHM.d., 112/702, 118/209, 131/82.
• BOA., (Ali Emiri Mustafa II) AE.SMST. II, 81/8656, 25 Zilkade 1107 (26 Haziran 1696).
• BOA., (Ali Emiri Mustafa III) AE.SMST. III, 137/13323, 19 Rebiülevvel 1135 (28 Aralık 1722).
• BOA., (Cevdet Dahiliye) C.DH. 85/4217, 23 Şevval 1144 (19 Nisan 1732).
• BOA., (Cevdet Nafia) C.NF. 52/2566, 29 Safer 1141 (4 Ekim 1728).
• BOA., (Tapu Tahrir Defterleri) TT.d. 120, 370, 494, 729, 1001.
• Diğer Kaynaklar
• AKGÜNDÜZ, A. (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri, II. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• ALTINÖZ, İ. (2013). Osmanlı Toplumunda Çingeneler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BARKAN, Ö. L. (1953). “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, 1-26, İstanbul.
• BARKAN, Ö. L. (1940). “Türkiye’de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, II, 20-59, İstanbul.
• DİNGEÇ, E. (2009). “XVI. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Çingeneler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 33-46, Isparta.
• DİNGEÇ, E. (2019). “Osmanlı Devleti’nde Çingeneler ve Göç”, VII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı, II, 590, Ankara.
• DİNGEÇ, E. (2021). “Romanlar (Kıptiler) ve Cizye: Silistre Kazası Örneği (1843)”, Trakya Üniversitesi Roman Dili ve Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2 (1), 35-56, Edirne.
• DİNGEÇ, E. (2016). “XVI. Yüzyılın Başlarında Rumeli Şehirlerinde Çingeneler, Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, Editörler, Zafer Gölen-Abidin Temizer, Ankara: Gece Kitaplığı.
• DİNGEÇ, E. (2004). Rumeli’de Geri Hizmet Teşkilatı İçinde Çingeneler (XVI. Yüzyıl), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Eskişehir.
• DOĞRU, H. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı Teşkilatı (XVI. ve XVII. Yüzyılda Sultanönü Sancağı) İstanbul: Eren Yayınları.
• EMECEN, F. (1990). "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri", Tarih ve Sosyoloji Semineri, Bildiriler, 142- 156, İstanbul.
• EVLİYA ÇELEBİ, (2006). Seyahatname, 3/2, Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• GÖKÇE, T. (2007). “1695 Tarihli Mufassal Avârız Defterine Göre Filibe Kazasında Nüfus ve Yerleşme Düzeni”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 22, 53-107, İzmir.
• GÖKÇE, T. (2002). “Filibe Şehri Nüfusunun Dini ve Mesleki Özellikleri”, XVI. Türk Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• HALAÇOĞLU, Y. (1989). , "XVI. Yüzyılda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlarda Bazı Osmanlı Şehirleri", BELLETEN, 53, 637-678, Ankara.
• İLHAN, M. M. (2006). “Mufassal Tahrir Defterlerindeki Adların Önemine Dair Bazı Örnekler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 25(40) 41-58, Ankara.
• İNALCIK, H. (1959). “Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, 575-610, Ankara.
• KARA, N. (2005). XVI. Yüzyılda Filibe Kazası, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Erzurum.
• KIEL, M., “Filibe”, DİA., 13, İstanbul: TDV Yayınları.
• SAKOĞLU, N. (2017). Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Alfa Yayıncılık.
• SEZGİN, İ. (2015). Osmanlı Romanları, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• ŞAHİN, İ. (1997). XV. ve XVI. Yüzyılda Sofya-Filibe-Eski Zağra ve Tatarpazarı’nın Nüfuz ve İskan Durumu, Türk Dünyası Araştırmaları, 48, 251- 253, İstanbul.
• ŞAHİN, İ. (1997). “Hasköy”, DİA., 16, İstanbul: TDV Yayınları.
• ŞANLIER, S. (2014). Hukuki Düzenlemeler Işığında Osmanlı Çingeneleri, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• ÜNAL, M. A. (2011). “Tahrir”, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Pradigma Yayınevi.