AYDEMİR CİLDEKÎ ve İSLAM ELKİMYA TARİHİNDEKİ YERİNİN TESPİTİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 4, 674 - 685, 18.10.2023

Şule Taşkıran Çankaya

Öz

İslam dünyasında Ebû Mûsâ Câbir b. Ḥayyân’dan (ö. 200/815) sonra üretilen en büyük simya külliyatının yazarı olan İzzeddin Aydemir b. Âli el-Cildekî (ö.762/1360) gölgede kalmış ve büyük ölçüde unutulmuş bir figürdür. Büyük elkimya alimi Câbir b. Hayyan’ın izinde elkimya geleneğini takip eden Cildekî’nin sisteminde de temel hedeflerden biri doğadaki mükemmelliğe insan aklında, bedeninde, ruhunda ve maddeler âleminde de ulaşmaktır. Doğayı taklit etme işi olarak elkimyanın amacı da hem maddeler âleminde hem de nefs âleminde mükemmel olana ulaşmaktır. Bu sebeple Cildekî’nin sadece teorik bilgiye dayanmayan, deneyleri kendi başına yapan tecrübi bir yöntemi vardır. Meselâ Câbir b. Hayyân’a atfedilen eserlerden ve diğer bazı çalışmalardan nakillerde bulunarak altın-gümüş alaşımından gümüşü ayırmak için nitrik asit kullanılması gerektiğini bildirmiş, bu arada da söz konusu reaksiyonun maddelerin belirli ağırlıklarda olması halinde gerçekleşebileceği kanaatinde olduğunu açıklamıştır. Böylece Câbir gibi elkimyada deneysel metoda ve nicelik anlayışının önemine değinerek elkimyanın pratik yönüne dikkati çekmiştir. Çalışmamızda Câbir’in elkimya mirasını devralan elkimya alimlerinden Cildekî’nin çalışmaları üzerinden, İslam Medeniyetinde elkimya faaliyetlerinin Câbir’den sonraki süreçte değişimi ve dönüşümü üzerine bir değerlendirme yapılacak, Cildekî’nin İslam elkimya tarihindeki yeri araştırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Aydemir Cildeki, elkimya tarihi, 14. yüzyıl

Kaynakça

• Al-Hajjar, M. (2004). Diagnosing psychological diseases. Beirut: Dar al Nafaes.
• Al-Nuwayrī, Nihāyat al-arab, XXIX, p. 180.
• Al-Jaldakī, I. The manuscript of ‘Al-borhan fi asrar elm al meezan’. 1st volume. No. 2102. Syria: Institute for the History of Arabic Science.
• Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Berlin, Emil Felber, 1902, II, p. 138; Leiden, E.J. Brill, 1943, s. 173, “Aidamur b. ʿA. b. Aidamur al-Ǧildakī ʿIzzaddīn starb 743/1342, n. a. 762 in Kairo.”
• Buthaina Jalkhı, Osama Dhabbeet, George Ilıas Shaqra (2012). “Al-Jaldakī ’S Views About What The Doctor Needs, İn The Lights Of The Science Of The Balance”, Internatıonal Socıety For The Hıstory Of Islamıc Medıcıne.
• Cābir ibn Ḥayyān, “Kitābu’s-Sebʻīn,” Muḫtāru resāʾili Cābir ibn Ḥayyān, ed. Paul Kraus (Kahire: Mektebetu’l-Ḫancī, 1354/1935).
• Cābir ibn Ḥayyān, “Kitābu İḫrāc mā fi’l-Ḳuvve ile’l-Fiʻl,” Muḫtāru resāʾili Cābir ibn Ḥayyān, ed. Paul Kraus, (Kahire: Mektebetu’l-Ḫancī, 1354/1935).
• Eric John Holmyard (1937). “Aidamir al-Jildakī,” Iraq, 4.
• Fihrist al-kutub al-ʿarabiyya l-maḥfūẓa bi-l-kutubḫāna l-ḫidīwiyya, Cairo, al-Maṭbaʿa l-ʿUṯmāniyya, 1888, V.
• G. Strohmaier, “al-D̲j̲ildakī”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_8511)
• Henry Corbin (1993). History of Islamic Philosophy, tr. Liadain Sherrard, London, Kegan Paul.
• Manuchehr Taslimi (1954). “An Examination of the Nihayat al-Talab and the Determmnation of its Place and Value in the History of Islamic Chemistry” (PhD diss., University Collage.
• Nicholas G. Harris (2017). In Search of ‘Izz al-Dīn Aydemir al-Ǧildakī, Mamlūk Alchemist, University of Pennsylvania, Arabica Forthcoming.
• Şule Taşkıran, “Aydemir Cildekî”, İslam Düşünce Atlası, https://islamdusunceatlasi.org/aydemir-Cildekî-/5873.