TÜRK MİTOLOJİSİNDE ATEŞ KÜLTÜ VE AMASYA’DAKİ İZLERİ

Yıl 2022, Sayı: Özel sayı: Amasya Özel Sayısı, 11 - 26, 30.09.2022

Ali Toraman

Öz

Tarih boyunca milletlerin hayatını etkileyen, insanların gündelik yaşamlarında doğrudan etkili olan ve onların davranışlarına, düşüncelerine, faaliyetlerine yön veren veya tesiri dokunan bazı uygulamalar ve kurallar mevcut olmuştur. Bunlar dini inanç veya halk inanışları olarak kendini gösterir ve birtakım ritüeller ve kültler çerçevesinde tezahür eder. Türk kültüründe doğadaki bazı varlıkların canlı kabul edilmesi veya onlara saygı ile yaklaşılması da su, ağaç, dağ, taş gibi birçok nesne etrafında kült oluşmasına sebep olmuş, Türk mitolojisine konu edilen bu kültler de çeşitli yönleriyle insanların davranış ve düşüncelerini şekillendirmiştir. Geleneksel Türk Dini bağlamında ifade edebileceğimiz Türk halk inanışları içerisinde önemli kültlerden birisini de ateş oluşturmuştur. Türk milleti en eski zamanlardan beri ateş etrafında veya ateş merkezli birtakım uygulamalar ve ritüeller gerçekleştirmiş ve bu inanışlarını değişen zaman ve mekâna bakmaksızın gittikleri her yere kendileri ile birlikte götürmüşlerdir. Türk kültür ve mitolojisinde ateş kültü kendisini çeşitli yönleriyle göstermiştir. Bazen temizleyici/arındırıcı bir unsur olarak kötü ruhlardan ve kötülüklerden koruyan; bazen hastalıklara karşı iyileştirici, tedavi edici bir unsur olarak; kimi zaman nazardan koruyan; genel anlamda ise aile-ocak-ev-atalar kültü ile bağlantılı olarak günümüze kadar ulaşan ve günümüzde halen varlığını devam ettiren bir kült olagelmiştir. Sahip olduğu bu özelliklerinden dolayı da ateşe saygıyla yaklaşılmış ve bazı davranışlardan onu kızdıracağı, kızdığı zaman da insanlara zarar vereceği düşüncesiyle uzak durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk mitolojisi, ateş, tarih, kültür, inanış

CULT OF FIRE IN TURKISH MYTHOLOGY AND ITS TRACES IN AMASYA

Öz

Throughout history, some practices and rules have affected the lives of nations and have been directly influential in people's daily lives, directing or affecting their behaviours, thoughts and activities. These show themselves in the form of religious or folk beliefs and within the framework of certain rituals and cults. In Turkish culture, the acceptance of particular beings in nature as living or approaching them with respect has also led to cults around many objects such as water, tree, mountain and stone. The cults that are the subject of Turkish mythology have also shaped the behaviour and thoughts of people in various aspects. One of the crucial cults among Turkish folk beliefs, which we can express in the context of traditional Turkish religion, is fire. The Turkish nation has carried out some practices and rituals around fire or fire-centred since the earliest times, and they have taken these beliefs with them wherever they go, regardless of the changing time and place. The fire cult showed itself in various aspects of Turkish culture and mythology. Sometimes as a cleansing element, it protects from evil spirits and evil; sometimes as a healing, therapeutic element against diseases; sometimes protecting from the evil eye; In general terms, it has been a cult that has survived until today in connection with the cult of family-hearth-house-ancestors. Because of these characteristics, the fire was approached with respect and some behaviours were avoided with the thought that it would anger her and harm people when she was angry.

Anahtar Kelimeler

Turkish mythology, fire, history, culture, belief

Kaynakça

• Bekki, Salahaddin (2007). Ateş Etrafında Oluşan Halk İnanışları ve Nevruz Ateşi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı 41, s. 249-254.
• Çoruhlu, Yaşar (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları (1. Baskı). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilek, İbrahim (2015). “Türk Mitolojisi”. İhsan Çapcıoğlu, Hayati Beşirli (Ed.), Türk Kültürü El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, s. 267-302.
• Durmuş, İlhami (2016). Türk Kültürüne Giriş (1. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Emeksiz, Abdulkadir (1998). Türk Halk Kültüründe Üzerlik. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt XXVIII, s. 229-242.
• Gan, Lin (2000). Göktürklerde Gelenekler ve Dini İnançlar (Çev.: Eyüp Sarıtaş). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı IV, s.361-374.
• Gumilev, L. N. (2011). Eski Türkler (7. Baskı). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Günay, Ünver (2015). “Türklerin Dini Hayatı”. İhsan Çapcıoğlu, Hayati Beşirli (Ed.), Türk Kültürü El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, s. 583-612.
• Günay, Ünver ve Güngör, Harun (2015). Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gündüz Alptürker, İmran (2018). Geleneksel Tıbbın Şifa Ritüelleri Üzerine Bir Araştırma: Amasya. Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güngör, Harun (2007). Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar. Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler. Ankara. s. 1-6.
• Güngör, Harun (2012). Türk Din Etnolojisi (1. Baskı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• İnan, Abdülkadir (1995). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1998). Türk Milli Kültürü (18. Baskı). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kafesoğlu, İbrahim (2002). “Eski Türk Dini”. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (Ed.), Türkler, III. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 290-304.
• Kara Düzgün, Ülkü (2017). “Türk Mitolojisinde Ateş Kültü”. Fatma Ahsen Turan, Meral Ozan (Ed.), Türk Mitolojisine Giriş (3. Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi, s. 147-160.
• Kırcı, Emine (1998). “Türk Kültüründe Ateşle İlgili İnanışlar”. Metin Özarslan, Özkul Çobanoğlu (Ed.), Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 398–407.
• Kocasavaş, Yıldız (2002). “Gök Tanrı İnancı”. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (Ed.), Türkler, III. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 326-329.
• Memmedov, Celal Beydili (2002). “Eski Türklerde Gizli Tabiat Kuvvetlerine İnanma (İye İnancı)”. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (Ed.), Türkler, III. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 330-337.
• Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Polat, Kemal (2013a). “Geleneksel Türk Dini ve Halk İnanışları”. Yaşayan Dünya Dinleri. Erzurum: AÖF Yayınları, s. 10-26.
• Polat, Kemal (2013b). Milli Bütünlüğümüzün Kaynakları: Türkistan’dan Anadolu’ya Gelenek ve İnanışlarımız. Yeni Türkiye Dergisi, S. 53, Yıl: 9, s. 1056-1068.
• Polat, Kemal (2017). Amasya’da Geleneksel Türk Dini İnanışlarının İzleri. Uluslararası Amasya Sempozyumu Tarih-Dil-Kültür-Edebiyat. Amasya, s. 503-522.
• Roux, Jean-Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev.: Aykut Kazancıgil). İstanbul: Dergâh Yayınları. Şahin, Kübra (2012). Üzerlik Bitkisinin Türk Halk Kültürü ve Sanatı Açısından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şişman, Bekir ve Sezmiş, Mehmet Emin (2019). Alevi ve Sünni Köylerinde Yaşayan Halk İnanışlarının Karşılaştırılması (Zile İlçesi Örneği). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(68), s. 262-270.
• Taştan, Biricik (2019). Amasya İli Göynücek İlçesi Türk Halk İnanış ve Uygulamaları. Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.