ANADOLU VE AMASYA`DA HELENİSTİK DÖNEM ÖNCESİ SU YAPILARI

Yıl 2022, Sayı: Özel sayı: Amasya Özel Sayısı, 49 - 96, 30.09.2022

Feyza Aykutlu , Nuran Pilehvarian (kara)

Öz

İnsan yaşamının temel unsurlarından biri olan su, yaşamın devamlılığını sağlarken, ilk çağlardan beri kurulan yerleşimlerin gelişiminde etkili olmuştur. Bugüne kadar yapılan arkeolojik araştırmalar, suyun yerleşmelerin fiziksel biçimlenmesine yön vermesinde sahip olduğu yaşamsal önemin yanısıra, ona yüklenen dinsel anlamların da etkili olduğuna işaret etmektedir.
İnsanlık tarihinin en erken yerleşmelerinin geliştiği Anadolu, aynı zamanda dünyanın ilk su yapısı örneklerinin de ortaya çıktığı coğrafya olmuştur. Bu çalışma ilk olarak Anadolu`nun Helenistik Dönem öncesi kurulan ilk yerleşmelerinde su ve yerleşme ilişkisini ele almaktadır. Bununla birlikte bu yerleşmelerde yüzey ve yeraltı sularının kullanıldığı sarnıç, kanal, kuyu, kaynak mağara, baraj, gölet, havuz ve çeşme gibi tipolojik çeşitlenme gösteren Anadolu`nun ilk su yapılarını kronolojik bir düzende incelemektedir. Daha sonra ise Amasya`da Helenistik dönem öncesi yerleşmelerinin yüzey ve yeraltı sularının zengin olduğu alanlarda kurulduğunu ortaya koyarak, bu dönemde inşa edilmiş olabileceği tespit edilen ve literatürde hakkında bilgi bulunmayan su yapılarını tanıtmaktadır. Anadolu ve Amasya özelinde Anadolu`da ortaya konan ilk su mimarisi örneklerinde dinsel etkilerin olabileceğini tartışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Amasya, Su, Helenistik Dönem öncesi

PRE-HELLENISTIC WATER STRUCTURES IN ANATOLIA AND AMASYA

Öz

Water, which is one of the basic elements of human life, has been effective in the development of settlements established since ancient times while ensuring the continuity of life. Archaeological research carried out to date indicates that besides the vital importance of water in directing the physical formation of settlements, the religious meanings attributed to it are also effective.
Anatolia, where the earliest settlements in the history of humanity developed, was also the geography where the world's first examples of water structures emerged. This study firstly deals with the relationship between water and settlement in Anatolia's first settlements established before the Hellenistic Period. In addition, it examines the first water structures of Anatolia, which show typological diversity such as cisterns, canals, wells, spring caves, dams, ponds, pools, and fountains, where surface and underground waters are used in these settlements, in chronological order. Then, it introduces the water structures that were determined to be built in this period and there is no information in the literature, revealing that the pre-Hellenistic settlements in Amasya were established in areas with rich surface and underground waters. Also, argues that there may be religious influences in the first examples of water architecture in Anatolia and Amasya.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Amasya, Water, Pre-Hellenistic Period

Kaynakça

• Akurgal, E. (1950). Bayraklı Kazısı Ön Rapor. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8(1-2), 1-51.
• Akurgal, M. (1996). Bayraklı Kazısı, 1995. 17. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, s. 27-36. Ankara.
• Amiel, R. B., Grodek, T. ve Frumkin, A. (2010). Characterization of The Hydrogeology of the Sacred Gihon Spring, Jerusalem: A Deteriorating Urban Karst Spring. Hydrogeology Journal(18), 1465–1479.
• Atalay, A., Öziş, Ü., Becerik, M. ve Özdikmen, K. (1997). Efes Kentinin Tarihi Suyolları. İ.M.O. Türkiye İnşaat Mühendisliği 14. Teknik Kongresi, (s. 1083-1098). İzmir.
• Barnett, R. D. (1953). The Phrygian Rock Facades and the Hittite Monuments. Bibliotheca Orientalis, 3/4(10), 78-82.
• Beckman, G. (2013). Intrinsic and Constructed Sacred Space in Hittite Anatolia. Heaven on Earth Temples Ritual and Cosmic Symbolism in The Ancient World (s. 153-174). Chicago: University of Chicago.
• Belli, O. (1996). Doğu Anadolu Bölgesi'nde Keşfedilen Urartu Barajlarına Toplu Bir Bakış. Belleten, 60(229), 631-680.
• Belli, O. (2009). 2007 Yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj, Gölet ve Sulama Kanallarının Araştırılması. 26.Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1, s. 307-312. Ankara.
• Belli, O. (2012). 2010 Yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj, Gölet ve Sulama Kanallarının Araştırılması. 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2, s. 125-148. Ankara.
• Beyazıt, A. Y. (2013). Klasik Çağlar Öncesi Anadolu Kültürlerinde "Kutsal Alan" Kavramı: Höyücek Kutsal Alanları. Pisida Araştırmaları_1, (s. 20-37). Isparta.
• Breasted, J. H. (1914). Earliest man, the Orient, Greece, and Rome. J. H. Robinson, J. H. Breasted ve C. A. Beard (Dü) içinde, European History Vol. 1 (s. 56-57). Boston: Ginn.
• Broneer, O. T. (1939). A Mycenaean Fountain on the Athenian Acropolis. Hesperia, The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, 8(4), 317-433.
• Bulut, A. (2017). Pontos Bölgesi Basamaklı Tünelleri (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bulut, A. E. (2020). A General Overview on the Stepped Tunnels in Pontos Region. (S. K. Girginer, G. Dardeniz, A. Gerçek, F. Erhan, E. Genç, İ. Tuğcu, . . . M. F. Tufan, Dü) Amanosların Gölgesinde Hayriye Akıl Anı Kitabı(1), 47-62. Burney, C. (1957). Urartian Fortress and Towns in the Van Region. Anatolian Studies, VII, 37-53.
• Burney, C. (1972). Urartian Irrigation Works. Anatolian Studies, Special Number in Honour of the Seventieth Birthdayof Professor Seton Lloyd(22), 179-186.
• Büyükyıldırım, G. (1994). Antalya Bölgesi Tarihi Su Yapıları. Ankara: D.S.İ. Genel Müdürlüğü.
• Candoğan - Yossef, N. (2006). Hittite Water Works (Master Thesis). Leiden: Leiden University Faculty of Archaeology.
• Ceylan, A. (2000). 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması. 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, s. 181-192. Ankara.
• Ceylan, A., Bingöl, A. ve Topaloğlu, Y. (2008). 2006 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları. 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (s. 129-148). Ankara.
• Clare, L. (2020). Göbekli Tepe, Turkey. A brief summary of research at a new World Heritage Site (2015–2019). e-Forschungsberichte(2), 81-94.
• Clare, L., Dietrich, O. ve Notroff, J. (2015). Göbekli Tepe, Türkei. Die Arbeiten der Jahre 2014 (Herbst) und 2015. e-Forschugsberichte des DAI, 3, 149-151.
• Clare, L., Kinzel , M., Sönmez , D. ve Uludağ , C. (2019). Göbekli Tepe: UNESCO Dünya Miras Alanı ve Değişen Yaklaşımlar. (S. Yelözer (çev.), Dü.) Mimarlık(405), 14-18.
• Czichon, R. M., Klinger, J., Hnila, P., Mielke, D. P., Behrendt, S., Böhm, H., . . . Valsecchi Gillmeister, M. A. (2019). Archäologische Forschungen am Oymaağaç Höyük/Nerik 2016-2018. Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin, 37-200.
• Çavuşoğlu , R., Gökçe, B. ve Uslu, E. (2016). Van/Çavuştepe Kalesinde Arkeolojik Kazılar: 2014 Yılı. 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1, s. 357-378. Erzurum.
• Çınaroğlu, A. ve Genç, E. (2004). Alaca Höyük ve Alaca Höyük Hitit Barajı Kazıları, 2002. 25. Kazı Sonuçları Toplantısı. 1, s. 279-288. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Darbyshire, G., Mitchell, S. ve Vardar, L. (2000). The Galatian Settlement in Asia Minor. Anatolian Studies, 50, 75-97.
• De Jerphanion, G. (1928). Mélanges D’árchéologie Anatolienne (Cilt I-II). Beyrouth: Imprimerie Catholique. Dietrich, O., Köksal Schmidt, Ç., Kürkçüoğlu, C., Notroff, J. veSchmidt, K. (2014). Göbekli Tepe: Preliminary Report on the 2012 and 2013 Excavation Seasons. Neo-Lithics(1/14), 11-17.
• Dorl-Klingenschmid, C. (2001). Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten: Funktion im Kontext. München: Dr. Friedrich Pfeil.
• Dönmez, Ş. (2005). Amasya İlinde Tahrip Edilmiş Bir Geç Kalkolitik-İlk Tunç Çağı Yerleşmesi: Hamamözü-Paralı Tepe. Anadolu Araştırmaları Dergisi/Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung , Ayrı Basım(18/2), 1-14.
• Dönmez, Ş. ve Özdemir, C. (2010). Amasya İlinde Yeni Araştırmalar: Oluz Höyük ve Doğantepe Kazıları. A. Süel (Dü.), VII.Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri. içinde 1, s. 227-244. Ankara: Çorum Valiliği.
• Duru, R. (1989). Were the Earliest Cultures at Hacılar Really Aceramic? K. Emre, M. J. Mellink, B. Hronda ve N. Özgüç (Dü) içinde, Anatolia and the Ancient Near East (Studies in Honor of Tahsin Özgüç) (s. 99-105). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Emre, K. (1993). The Hittite Dam of Karakuyu. (H. P. Mikasa, Dü.) Essays on Anatolian Archeology, 7, 1-42. Erbil, Y. ve Mouton, A. (2012). Water in Ancient Anatolian Religions: An Archaeological and Philological Inquiry on theHittite Evidence. Journal of Near Eastern Studies, 1(71), 53-74.
• Erim-Özdoğan, A. (2007). Çayönü. M. Özdoğan ve N. Başgelen (Dü) içinde, Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa’ya Yayılımı, Türkiye’de Neolitik Dönem, Yeni Kazılar, Yeni Bulgular (s. 57-97). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Erol, A. (1999). Aiolia, İonia, Karia, Lykia, Pisidia, Pamphylia, Kilikia Bölgesi Çeşme Yapıları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi).
• Erzen, A. (1976-77). Çavuştepe Yukarı Kale ve Toprakkale 1976 Dönemi Çalışmaları. Anadolu Araştırmaları(4), 1-25.
• Erzen, A., Bilgiç, E., Boysal, Y. ve Öğün, B. (1964). Toprakkale ve Çavuştepe Kazıları Raporu (1962). Türk Arkeoloji Dergisi, 1(12), 19-20.
• Faust, A. (2008). Water Systems in Bronze and Iron Age Israel. H. Selin (Dü.) içinde, Encyclopedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (s. 2231-2235). Dordrecht: Springer. Frank, N., Mangini, A. ve Korfmann, M. (2002). TH/U DATING OF THE TROJAN ‘WATER QUARRIES’. Archaeometry, 2(44), 305-314.
• Frumkin, A. ve Shimron, A. (2006). Tunnel Engineering In the Iron Age: Geoarchaeology of the Siloam Tunnel, Jerusalem. Journal of Archaeological Science(33), 227-237.
• Gabriel, A. (1965). Phrygie: Exploration Archéologique - Tome IV: La Cité de Midas: Architecture. Paris: de Boccard.
• Garbrecht, G. (1980). The Water Supply System at Tuşpa. World Archeology, 11(3), 306-315.
• Garbrecht, G. (1987). Die Talsperren der Urartaer. Historische Talsperren, 1, 139-145.
• Garbrecht, G. (1991). Vier Antike Talsperren in Anatolien. Historische Talsperren 2, 91-100.
• Gill, D. (1991). Subterranean Waterworks of Biblical Jerusalem: Adaptation of a Karst System. Science(254), 1467-71.
• Gordon, E. I. (1967). The Meaning of the Ideogram KASKAL.KUR = 'Underground Water-Course' and Its Significance for Bronze Age Historical Geography. Journal of Cuneiform Studies, 21, 70-88.
• Hamilton, W. J. (1842). Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; With some Account of their Antiquities and Geology (Cilt I). London.
• Harmanşah, Ö. (2019). Cities, The Underworld and The Infrastructure The Ecology of Water in The Hittite World. S. Alt, & T. Pauketat (Dü) içinde, New Materialism Ancient Urbanism (s. 218-244). New York: Routledge.
• Harmanşah, Ö. ve Johnson, P. (2015). Landscape, Politics, and Water In the Hittite Borderlands: Yalburt Yaylası. S. R. Steadman, & G. McMahon (Dü) içinde, The Archaeology of Anatolia: Recent Discoveries 2011-2014 (Cilt 1, s. 255-277). Tyne: Cambridge Scholar Publishing.
• Harmanşah, Ö., Johnson, P., Durusu-Tanrıöver, M. ve Marsh, B. (2022). The Archaeology of Hittite Landscapes A View from the Southwestern Borderlands. JournaL of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies, 10(1), 1-48.
• Haspels, E. C. (1971). The Highlands of Phrygia: Sites and Monuments. Princeton : Princeton University Press. Hauptmann, H. (1993). Ein Kultgebäude in Nevalı Çori. H. H. M. Frangipane (Dü.) içinde, Between the Rivers and over the Mountains, Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri dedicata (s. 37-69). Roma: Universita dr Roma La Sapienza.
• Hawkins, J. D. (1995). The hieroglyphic inscription of the sacred pool complex at Hattusa (Südburg) (Cilt 3). Wiesbaden: O. Harrassowitz.
• Hüser, A. (2006). Mit großem technischen Wissen errichteten hethitische Ingenieure im2. Jt. v. Chr. Bauten zur Wasserversorgung. Antike Welt, 37(5), 93-97.
• Hüser, A. (2007). Hethitische Anlagen zur Wasserversorgung und Entsorgung. Rahden/Westf: Verlag Marie Leidorf.
• İpek, Ö. ve İbiş, R. (2013). Çakır Köyü Hitit Barajı 2012 Yılı Sondaj Kazısı Çalışmaları Ön Raporu. 3. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu. Çorum .
• Işık, F. (1987). Şirinlikale. Eine unbekannte urartäische Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkmälern eines schöpferischen Bergvolks Ostanatoliens. Belleten(200), 499-533.
• Karo, G. (1934). Die Perseia von Mykenai. American Journal of Archaeology, 38(1), 123-127.
• Korfmann, M. (1999). 1997 Troia Kazıları. XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, s. 357-370. Ankara.
• Korfmann, M. (2004). 2002 Yılı Troia Kazı Sonuçları. 25. Kazı Sonuçları Toplantısı. 1, s. 77-86. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Koşay, H. ve Akok, M. (1966). Alaca Höyük Kazısı. Ankara: TTKY.
• Köroğlu, K. ve Danışmaz, H. (2018). The Origin of Stepped Rock-Cut Tunnels in Eastern Anatolia. Ancient Near Eastern Studies(55), 107-124.
• Lehmann-Haupt, C. F. (1930). Armenien Einst und Jetzt, II/1. Berlin: B. Behr’s Verlag.
• Leonhard, R. (1915). Paphlagonia: Reisen und Forschungen im Nördlichen Kleinasien. Berlin: Dietrich Reimer Verlag.
• Linguri, M., Tulgar, T. ve Şamlı, F. (1974). Antik Efes Şehri Su Getirme ve Kanalizasyonu (Diploma Çalışması). İzmir: Ege Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Yüksekokulu.
• Lumsden, S. (2002). Gavurkalesi: Investigations at a Hittite Sacred Place. H. A. K. Aslıhan Yener (Dü.) içinde, Recent Developments in Hittite Archaeology and History Papers in Memory of Hans G. Giaerbock (s. 111-125). Winona Lake,Indiana: Eisenbrauns.
• Mellaart, J. (1970). Excavations at Hacilar . Edinburgh : British Institute of Archaeology at Ankara Edinburgh University.
• Müller-Karpe, A. ve Müller-Karpe, V. (2013). Kuşaklı – Šarišša. M. Doğan-Alparslan ve M. Alparslan (Dü) içinde, Bir Anadolu İmparatorluğu / Hittites – An Anatolian Empire (s. 220-227). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Naumann, R. (2019). Eski Anadolu Mimarlığı (6 b.). (B. Madra, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Neve, P. (1969-1970). Eine hethitische Quellgrotte in Boğazköy. Istanbuler Mitteilungen, 19(20), 97-107.
• Neve, P. (1993). Hattuša. Stadt der Götter und Tempel. Mainz: Zabern.
• Ökse, A. T. (1999). Grabungen am Quellteich Šuppitaššu,. A. Müller-Karpe (Dü.) içinde, Untersuchungen in Kuşaklı 1998 (s. 86-91). MDOG 131.
• Ökse, A. T. (2011). Open-Air Sanctuaries of the Hittites. H. Genz, & D. P. Mielke (Dü) içinde, Insights Into Hittite History And Archaeology (s. 219-240). Leuven - Paris - Walpole, Ma: Peeters.
• Özbey, S. A. (2010). Amasya İli Höyükleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özdemir, C. (2014). Amasya. F. Özdem (Dü.) içinde, Yar İle Gezdiğim Dağlar Amasya (s. 73-99). İstanbul: YKY. Özdoğan, M. ve Özdoğan, A. (1989). Çayönü. A Conspectus of Recent Work. Paléorient, 15, 65-74.
• Özdoğan, M., Özdoğan, A. ve Davis, M. (1991). 1989 Yılı Çayönü Kazıları. XII. Kazı Sonuçları Toplantısı I (s. 71-86). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Özenir, S. (2001). Eflatunpınar Hitit Kutsal Anıt-Havuzu 1998 Yılı Çalışmaları. Akten des IV. Internationalen Kongresses für Hethitologie, Würzburg 4-8 Oktober 1999, StBoT 45, (s. 532-540). Wiesbaden.
• Özgüç, T. (1978). Maşat Höyük Kazıları ve Çevresindeki Araştırmalar. Ankara: TTKY.
• Öziş, Ü. (2015). Water Works Through Four Millenia in Turkey. Environmental Processes, 2, 559–573.
• Özkaya, V. (1996). Cybele and the Waterside Shrines (Some Observations on the Phrygian Spring Cult and Its Origin). Arkeoloji Dergisi(IV), 97-107.
• Özsait, M. (1990). 1988 Yılı Gümüşhacıköy Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları. 7. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (s. 367-379). Ankara.
• Özsait, M. (1991). 1989 Yılı Göynücek Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları. VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (s. 45-54). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Özsait, M. (1998). 1995 ve 1996 Yıllarında Amasya Merzifon ve Gümüşhacıköy Yüzey Araştırmaları. 15. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (s. 143-162). Ankara.
• Özsait, M. (2000). 1997 ve 1998 Yılı Tokat-Zile ve Çevresi Yüzey Araştırmaları. 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, s. 73-88. Ankara.
• Özsait, M. (2002). 1999-2000 Yılı Amasya-Merzifon ve Ordu-Kumru Yüzey Araştırması. 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, s. 191-206. Ankara.
• Özsait, M. (2003). 2002 Yılı Samsun-Amasya Yüzey Araştırmalarının İlk Sonuçları. 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, 273-284.
• Özsait, M. (2006). 2004 Yılı Samsun ve Amasya İlleri Yüzey Araştırmaları. 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı. 2, s. 249-258. Ankara: Kültür Bakanlığı Dösimm Yayınevi.
• Özsait, M. ve Koçak, Ö. (1996). 1994 Yılı Amasya-Taşova Yüzey Araştırmaları. 13. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, s. 273-292. Ankara.
• Özsait, M. ve Özsait, N. (2002). Amasya-Merzifon Araştırmaları. Anadolu Araştırmaları/Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung (16), 527-552.
• Özsait, Mehmet. (1988). 1987 Yılı Amasya-Suluova Tarihöncesi Araştırmaları. VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (s. 287-291). Ankara.
• Perrot, G., Guillaume, E. ve Delbet, J. (1872). Exploration Archéologique de la Galatie et de la Bithynie, d’une Partie de la Mysie de la Phrygie, de la Cappadoce et du Pont. Paris: Tome Premier.
• Ramsay, W. M. (1960). Anadolu`nun Tarihi Coğrafyası. (M. Pektaş, Çev.) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Reich , R. ve Shukron, E. (2002). Reconsidering the Karstic Theory as an Explanation to the Cutting of Hezekiah's Tunnel in Jerusalem. Bulletin of the American Schools of Oriental Research(325), 75-80.
• Reich, R. ve Shukron, E. (2003). Notes on the Gezer Water System. Palestine Exploration Quarterly, 1(135), 22-29. Schachner, A. (2010). M.Ö. 16.YY Hitit Anadolusu`nda Bir Dönüm Noktası. A. Süel (Dü.), VII. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri. içinde 2, s. 661-692. Ankara: Çorum Valiliği.
• Schachner, A. (2016). Ausgrabungen und Untersuchungen an Yenicekale in der südwestlichen Oberstadt von Boğazköy-Ḫattuša (2006-2008). A. Schachner, & J. Seeher (Dü) içinde, Ausgrabungen und Forschungen in der Westlichen Oberstadt von Ḫattuša I (s. 1-137). Berlin: De Gruyter : Deutsches Archäologisches Institut.
• Schachner, A. ve Wittenberg, H. (2013). Hattuşa`daki Su Havuzlarının Kullanımı ve Toplumsal Önemi. 3.Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu (s. 19-36). Çorum: Çorum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Schmidt, K. (2000). Göbekli Tepe, Southeastern Turkey: A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations. Paleorient, 45-54.
• Schmidt, K. ve Herrmann, R. A. (2012). Göbekli Tepe – Untersuchungen zur Gewinnung und Nutzung. (F. Klimscha, R. Eichmann, C. Schuler, & H. Fahlbusch, Dü) Wasserwirtschaftliche Innovationen im archäologischen Kontext – Von den prähistorischen Anfängen bis zu den Metropolen der Antike, 5(2), 57-68.
• Seeher, J. (2002). Boğazköy-Hattusa 2000 Yılı Çalışmaları. 23. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2, s. 189-196.
• Seeher, J. (2006). Die Hethitischen Ostteiche. J. Seeher (Dü.) içinde, Bogazkoy-Berichte 8 : Ergebnisse Der Grabungen an Den Ostteichen Und am Mittleren Buyukkale-Nordwesthang in Den Jahren 1996-2000 (Cilt 3, s. 3-23). Mainz am Rhein: Philipp von Zabern.
• Sevin, V. ve Kalsen, H. (2011). Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı. İstanbul: Ege Yayınları.
• Sökmen, E. (2016). Surveyıng The Pontic Landscape Through The Fortresses. Ankara: Middle East Technical University.
• Stark, V. (1957). Geologische und Technische Beobachtungen an Alten Anatolischen. Die Wasserwirtschaft, 48(1), 16-19.
• Starke, F. (1997). Troia im Kontext des historisch–politischen Umfeldes Kleinasiens im 2. Jahrtausend. Studia Troica(7), 447–487.
• Strabon. (2000). Geographika Antik Anadolu Coğrafyası Kitap: XII-XIII-XIV. (A. Pekman, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Taylor, J. G. (1868). Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, in 1866. JRGS(38), 281-361.
• Von Der Osten, H. H. (1929). Explorations in Central Anatolia Season of 1926. Oriental Institue Publications, V, 28-32.
• Von Gall, H. (1967). Zu Den Kleinasiatischen Treppentuneln. Achaeologischer(82), 504-527.
• Wittenberg, H.ve Schachner, A. (2012). The Ponds of Hattusa. Early Groundwater Management in the Hittite Kingdom. IWA Specialized Conference on Water &Waste Water Technologies in Antic Civilizations, (s. 313-319). İstanbul.
• Yılmaz, M. A. (2012). Urartu Yerleşimlerindeki Kanalizasyon Sistemleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 229-244.
• T.C. Amasya Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. (2019). Amasya İli 2018 Yılı Çevre Durum Raporu, Amasya.
• T.C. Amasya Valiliği. (2007). Amasya Kültür Envanteri. Ankara: Amasya Valiliği Yayınları
• Depositphotos (2022). https://tr.depositphotos.com/307450566/stock-photo-hittite-spring-sanctuary-eflatun-pinar.html (23.07.2022)
• De Jerphanion, G. Illinois Library Digital Collections (2020) https://digital.library.illinois.edu/items/f06ecaf0-17c7-0137-6b56-02d0d7bfd6e4-f (02.12.2020)
• Lendering, J. Livius Literatuur, geschiedenis en cultuur (2022) https://www.livius.org/pictures/turkey/selcuk-ephesus/ephesus-temple-of-artemis/ephesus-temple-of-artemis-altar-lead-pipe/ (21.07.2022)