FISKU’R-RÂVÎ BAĞLAMINDA SAHÂBENİN ADALETİ

Yıl 2022, , 169 - 188, 30.06.2022

Süleyman Besler

https://doi.org/10.31455/asya.1027115

Öz

Ehl-i sünnetin cumhurunun sahâbenin hepsini âdil kabul edip onları cerh ve ta‘dîlden istisna tuttuğu bilinmektedir. Ehl-i sünnetin bu genel kabulü günümüzdeki bazı araştırmacılar tarafından tenkit edilmekte, bu bağlamda bazı âyet ve hadisler sahâbenin fıskına delil getirilerek bu âyet ve hadislerin sahâbenin hepsinin âdil kabul edilmesine engel teşkil ettiği ileri sürülmektedir. Ayrıca Velîd b. Ukbe gibi bazı sahâbîlerin işledikleri günahlar sebebiyle fısku’r-râvî bağlamında cerh edildiği iddia edilmektedir. Bizim bu çalışmadaki amacımız ise sahâbenin fıskına delâlet ettiği öne sürülen âyet ve hadisleri konu bağlamında inceleyerek bu âyet ve hadislerin sahâbenin adaletini ıskat etme konusunda delil olmaya elverişli olup olmadığını tespit etmektir. Bununla birlikte fısk ve sahâbe terimlerini bir arada kullandığımızda akla gelen ilk isim olan Velîd b. Ukbe’ye yönelik iddiaları da tahlil etmeye çalışacağız. Zira Hucurât sûresinin 6. âyeti ve Secde sûresinin 18. âyetinin kendisi hakkında nâzil olduğu rivâyet edilmiş, böylece Kur’an tarafından fâsık olarak nitelendirildiği nakledilmiştir. Ayrıca onun içki içtiği ve bu yüzden kendisine had cezası uygulandığına dair rivâyetler de mevcuttur. Biz de bu rivâyetlerin sıhhatini tespit etmeye çalışacağız. Ayrıca bu rivâyetler özelinde bazı araştırmacılar tarafından öne sürülen Velîd b. Ukbe’nin adalet yönünden fısku’r-râvî bağlamında cerh edildiği iddiasını ve bu iddiaların Velîd b. Ukbe’nin adaletini düşürüp düşürmediğini de tartışacağız. Son olarak sahâbenin adaletinden kastedilenin ne olduğunu tespit etmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sahâbe, Adalet, Fısku'r-Râvî, Velîd b. Ukbe

THE ADALAH OF THE SAHABAH IN TERMS OF FISQU’R-RÂVI

Öz

It is known that the majority of the Ahlu Sunnah scholars exclude the sahabah, admitting them all trustworthy, from the study of Jarh and Ta’dil (investigating the truthfulness of the narrator). This approach adopted by Ahlu Sunnah is criticised by some of the contemporary specialists, and in this sense, particular verses and hadiths are called for evidence on Fısq (unrighteousness) of the sahabah. It is also claimed that some of the sahabah such as Velid b. Ukbe were analysed, because of their faults, in terms of Fısq’ur Ravi (unrighteousness of the narrator). The purpose of this article is to decide if the verses and hadiths claimed as evidence on Fısq of sahabah are actually available for canceling the adalah (reliability) of sahabah, or not. Also, the claims about Velid Bin Ukbe are inquired in the article. He is known, according to some narrations, as the person who was described as Fasıq by Quran and drunk alcahol. In the article, the authenticity of these narrations are also analysed. It is also discussed that if all these narrations are available for canceling the adalah of Velid Bin Ukbe or not. Finally, what is meant by the term "adalah of the sahabah" is discussed.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Sahabah, Adalah, Fısqu’r-Râvî, Velîd b. Ukbe

Kaynakça

• A‘zamî, M. M. (1990). Menhecü’n-Nakd inde’l-Muhaddisîn. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Kevser.
• Abdürrezzâk, E. (1983). el-Musannef, (thk. Habîbürrahman el- A‘zâmî). Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî.
• Ahmed b. Hanbel, E. (2001a). Müsnedü el-İmâm Ahmed b. Hanbel, (thk. Şuayb el-Arnaût vd.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Ahmed b. Hanbel, E. (2001b). el-İlel ve Ma‘rifetü’r-Ricâl, (thk. Vasıyyullah b. Muhammed Abbas). Riyad: Dâru’l-Hânî.
• Âlûsî, Ş. (1994). Rûhu’l-Meânî fî Tefsîr’il-Kur’an’il-Azîm ve’s-Seb‘il-Mesânî, (thk. Alî Abdülbârî Atıyye). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Âşıkkutlu, E. (1996). Fısk. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 38-39). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aydınlı, A. (2020). Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Bakan, T. (1993). Ashâbın Adâleti, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Prof. Dr. İbrahim Canan), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Begavî, E. (1997). Mealimü’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd.). Riyad: Dâru Taybe.
• Belâzürî, A. (1996). Cümelü min Ensâbi’l-Eşrâf, (thk. Süheyl Zekkâr- Riyâd ez-Zerkülî). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Beyhakî, E. (2003). es-Sünenü’l-Kübrâ, (thk. Muhammed Abdulkadir Ata’). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Bezzâr, E. (2009). Müsnedü’l-Bezzâr, (thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh). Medine: Mektebeü’l-Ulûm ve’l-Hikem.
• Buhârî, A (ts.). Keşfü’l-Esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî.
• Buhârî, E. (2002). Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr.
• Buhârî, E. (ts.). et-Târîhu’l-Kebîr. Haydarâbâd: Dâiratü-l-Maarifi’l-Osmâniyye.
• Çubukçu, A. (1994). Ebû Lübâbe el-Ensârî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 179). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çubukçu, A. (1995). Eş‘as b. Kays. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 455-456). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Derveze, M. İ. (2000). et-Tefsîru’l-Hadîs. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Dölek, A. (2002). El-Velîd b. Ukbe’nin Hayatı ve Sahâbe Adâleti Açısından Değerlendirilmesi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(1), 93-110.
• Ebû Avâne, Y. (2014). el-Müsnedü’s-Sahîh el-Muharrec alâ Sahîhi Müslim, (thk. Ahmed b. Hasan el-Hârisî). Birleşik Arap Emirlikleri: el-Câmiatü’l-İslâmiyye.
• Ebû Dâvûd, S. (2009). Sünenü Ebî Dâvûd, (thk. Şuayb el-Arnaût vd.). Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye.
• Ebû Nuaym, A. (1998). Ma‘rifetü’s-Sahâbe, (thk. Âdil b. Yusuf). Riyad: Dâru’l-Vatan.
• Ebû Reyye, M (ts.). Edvâu ale’s-Sünneti’l-Muhammediyye. Kahire: Dâru’l-Maarif.
• Efendioğlu, M. (2008). Sahâbe. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 491-500). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Efendioğlu, M. (2019). Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Ertürk, M. (2017). Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği). Ankara: Fecr Yayınları.
• Erul, B. (2010). Ta‘n. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 558-559). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Fayda, M. (2003). Mâlik b. Nüveyre. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 514-515). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Hâkim en- Nîsâbûrî, E. (1990). el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, (thk. Mustafa Abdülkadir Ata’). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hasenî, H. (1978). Dirâsât fi’l-Hadîs ve’l-Muhaddisîn. Beyrut: Dâru’t-Taâruf.
• Hatîb el-Bağdâdî, E. (2002). Târîhu Bağdâd, (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Hatîb el-Bağdâdî, E. (ts.). el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, (thk. Ebû Abdullah es-Sürkî- İbrahim Hamdi el-Medenî). Medine: Mektebetü’l-İlmiyye.
• Hattâbî, E. (1988). A‘lâmü’l-Hadîs, (thk. Muhammed b. Sa‘d b. Abdurrahman). Medine: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ.
• Irâkî, E. (1969). et-Takyîd ve’l-Îzâh Şerhu Mukaddimeti İbn Salâh, (thk. Abdurrahman Muhammed Osman). Medine: Mektebetü’s-Selefiyye.
• Itr, N. (1981). Menhecü’n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadîs. Dımeşk: Dâru’l-Fikr.
• İbn Abdilber, E. el-İstîâb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, (thk. Ali Muhammed el-Becavî). Beyrut: Dâru’l-Ceyl.
• İbn Adî, E. (1997). el-Kâmil fî Duafâi’r-Ricâl, (thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz). Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye.
• İbn Asâkir, E. (1996). Târîhu Medînetü Dımeşk, (thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbn Battâl, E. (2003). Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, (thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim). Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• İbn Ebî Hâtim, E. (1952). el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• İbn Ebî Hayseme, E. (2006). et-Târîhu’l-Kebîr, (thk. Salâh b. Fethî Hilâl). Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye.
• İbn Hacer, E. (1326). Tehzîbü’t-Tehzîb. Hindistan: Matbaatu Dâirati’l-Maârifi’n-Nizâmiyye.
• İbn Hacer, E. (1379). Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• İbn Hacer, E. (1995). el-İsâbe fi Temyîzi’s-Sahâbe, (thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavviz). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hacer, E. (2000). Nüzhetü’n-Nazar fî Tavzîhi Nuhbetü’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser, (thk. Nuruddîn Itr). Dımeşk: Matbaatü’s-Sabbâh.
• İbn Hibbân, E. (1396). el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Duafâ ve’l-Metrûkîn, (thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid). Haleb: Dâru’l-Va‘y.
• İbn Hibbân, E. (1973). es-Sikât. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye.
• İbn Huzeyme, E. (ts.). Sahîhu İbn Huzeyme, (thk. Muhammed Mustafa el- A‘zâmî). Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî.
• İbn Kesîr, E. (1993). Tabakâtü’ş-Şafiiyyîn, (thk. Ahmed Ömer Hâşim vd.) b.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye.
• İbn Kesîr, E. (1998). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, (thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Kuteybe. (2017). Hadis Müdafaası, (Çeviren: M. Hayri Kırbaşoğlu). Ankara: Otto Yayınları.
• İbn Mâce, E. (2009). Sünen’ü İbn Mâce, (thk. Şuayb el-Arnaût vd.). Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, E. (1414). Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Râhûye, E. (1991). Müsnedü İshâk b. Râhûye, (thk. Abdülğafûr b. Abdilhak el-Belûşî). Medine: Mektebetü’l-Îmân.
• İbn Sa‘d, E. (1990). et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Arabî, E. (1419). el-Avâsım mine’l-Kavâsım fî Tahkîki Mevâkıfi’s-Sahâbe ba‘de Vefâti’n-Nebiyyi Sallallâhu Aleyhi ve Sellem,(thk. Muhibbüddîn el-Hatîb). Birleşik Arap Emirlikleri: Vüzerâtü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye.
• İbnü’l-Cevzî, C. (2001). Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, (thk. Abdürrezzâk el-Mehdî). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
• İbnü’l-Esîr, E. (1989). Üsdü’l-Ğâbe. Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbnü’s-Salâh, O. (1986). Ma‘rifetü Envâi’l-Ulûmi’l-Hadî,(thk. Nuruddîn Itr). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• İbnü’s-Salâh, O. (1986). Ma‘rifetü Envâi’l-Ulûmi’l-Hadî,(thk. Nuruddîn Itr). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
• Kâdî Iyâz, E. (1998). İkmâlü’l-Mu‘lim bi Fevâidi’l-Müslim, (thk. Yahya İsmail). Mısır: Dâru’l-Vefâ li’t-Tıbâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî.
• Karafî, E. (ts.). el-Furûk. Beyrut: Alemü’l-Kütüb.
• Kâsımî, M. (1979). el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Kesgin, S. (2013). Sahâbeyi Ötekileştirmek ya da Sahâbeye “Sahâbî” Olmak Ayrımında Âyet ve Hadisleri Anlama Sorunu -Muhammed et-Ticânî es-Semâvî Örneği. (Haz. İ. Kurt ve S. A. Tüz). Tartışmalı İlmî Toplantı- İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe–Sahâbe Kimliği ve Algısı, (27-28 Nisan 2013) İçinde (s. 305-317). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kırbaşoğlu, M. H. (2015). İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara OkuluYayınları.
• Kirmânî, Ş. (1981). el-Kevâkibü’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Koçyiğit, T. (1980). Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Koçyiğit, T. (1998). Hadis Tarihi. Ankara: TDV Yayınları.
• Kurtubî, E. (1964). el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’an, (thk. Ahmed Berdûnî-İbrâhîm Etfîş). Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye.
• Küçük, R. (1964). Ebû Ahmed b. Cahş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 88). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ma‘mer b. Râşid, E. (1403). el-Câmi‘, (thk. Habîburrahman el-A‘zâmî). Pakistan: el Meclisü’l-İlmî.
• Mizzî, E. (1980). Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Mukâtil b. Süleymân, E. (1423). Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, (thk. Abdullah Mahmud Şehhâte). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Münzirî, A. (2010). Muhtasaru Sünen-i Ebî Dâvud, (thk. Muhammed Subhî b. Hasan Hallâk). Riyad: Mektebetü’l-Maârif.
• Müslim, E. (2006). Sahîhu Müslim, (thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî). Beyrut: Dâru Taybe.
• Nesâî, E. (1986). es-Sünenü’s-Suğrâ, (thk. Abdülfettâh Ebû Gudde). Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye.
• Nesâî, E. (2001). es-Sünenü’l-Kübrâ, (thk. Hasan Abdülmun‘im Şelbî). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Nevevî, M. (1392). el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Nevevî, M. (1985). et-Takrîb ve-t-Teysîr li Ma’rifeti Süneni’l-Beşîri’n-Nezîri fî Usuli’l-Hadîs, (thk. Muhammed Osman el-Huşt). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî.
• Nevevî, M. (1987). İrşâdü Tullâbi’l-Hakâik ilâ Ma’rifeti Süneni Hayri’l-Halâik, (thk. Abdulbârî Fethullah es-Selefî). Medine: Mektebetü’l-Îmân.
• Nevevî, M. (ts.). Tehzîbu’l-Esmâi ve’l-Lügât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Paksoy, H. (2018). Sahabenin Adalet ve Fazileti Konulu Hadislerin Delil Değeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Efendioğlu), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Râgıb el-Isfehânî, E. (1412). el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, (thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî). Dımeşk: Dâru’l-Kalem.
• Râzî, E. (1420). Mefâtîhu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, H. 1420.
• Sa‘lebî, E. (2002). el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. İmâm Ebî Muhammed b. Âşur). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Saîd b. Mansûr, E. (1982). Sünenü Saîd b. Mansûr, (thk. Habîbürrahmân el-A‘zâmî). Hindistan: ed-Dâru’s-Selefiyye.
• Sehâvî, E. (2003). Fethu’l-Muğîs bi Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs, (thk. Ali Hüseyin Ali). Mısır: Mektebetü’s-Sünne.
• Sehsevânî, M. (ts.). Sıyânetü’l-İnsân an Vesveseti’ş-Şeyhi Dahlân. b.y.: el-Matbaatü’s-Selefiyye.
• Semerkandî, E. (1993). Bahru’l-Ulûm, (thk. Ali Muhammed Muavviz vd.). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sofuoğlu, M. C. (1993). Şia-i İmamiye’nin Hadîs Anlayışı. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, (13-15 Şubat 1993) İçinde (s. 258-287). İstanbul: İSAV Yayınları.
• Süyûtî, A. (1415). Tedrîbü’r-Râvî fî Şerhi Takribi’n-Nevevî, (thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî). Beyrut: Mektebetü’l-Kevser.
• Şevkânî, M. (1999). İrşâdü’l-Fühûl ilâ Tahkîki’l-Hak min İlmi’l-Usûl, (thk. eş-Şeyh Ahmed Azv İnâye). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
• Taberânî, E. (1994). el-Mu‘cem’ül-Kebîr, (thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî). Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye.
• Taberî, E. (1387). Târîhu’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Türâs.
• Taberî, E. (2000). Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, (thk. Ahmed Muhammed Şâkir). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Tahâvî, E. (1994). Şerhu Meâni’l-Âsâr, (thk. Muhammed Zührî en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câdülhakk). Beyrut: Âlemü’l-Kütüb.
• Tirmizî, E. (1998). Sünenü’t-Tirmizî, (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Ukaylî, E. (1984). ed-Duafâü’l-Kebîr, (thk. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî). Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye.
• Ünügür, Peyman. (2017). Şi’i Âlim Hâşim Ma‘rûf el-Hasenî’nin Uydurma Hadis Tespitinde Metin Tenkidi Kullanımı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 58(2), 89-120.
• Vâhidî, E. (1992). Esbâbü’n-Nüzûl, (thk. Usâm b. Abdülmuhsin el-Humeydân). Demmam: Dâru’l-Islâh.
• Yıldız, A. (2003). Rivâyetleri Açısından Bazı Sahabilerin Tartışılabilirliği. HRÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(6), 1-49.
• Yıldız, A. (2011). Kendilerine Nifâk İsnâd Edilen Sahâbîler ve Rivâyetleri. HRÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25(25), 105-162.
• Yücel, A. (2015). Hadis Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Zebîdî, E. (ts.). Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. b.y.: Daru’l-Hidâye.
• Zehebî, Ş. (1963). Mîzân’ül-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, (thk. Ali Muhammed el-Becâvî). Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• Zehebî, Ş. (1985). Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, (thk. Şuayb el-Arnaût vd.). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ş. (2003). Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîri ve’l-A‘lâm, (thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Zerkeşî, E. (ts.). el-Bahru’l-Muhît. b.y.: Dâru’l-Kütübî.
• Zeylaî, C. (1997). Nasbü’r-Râye li Ehâdîsi’l-Hidâye, (thk. Muhammed Avvâme). Beyrut: Müessesetü’r-Rayyân.