PHRASES IN TERMS OF STRUCTURE AND CONCEPT IN VOLUME 71 OF HAMZA-NÂME

Yıl 2022, , 61 - 82, 30.06.2022

Meriç Güven , Celal Eryiğit

https://doi.org/10.31455/asya.1068292

Öz

The texts written in the first period of Old Anatolian Turkish contain rich language features and vocabulary in terms of following the stages and development process of the historical Turkish scientific language. Hamza-nâmes written by Hamzavî in a plain and understandable language are also important sources in this context. Volume 71 of Hamza-nâmes, XIV. Written as copyright in the 19th century and XIX. century was copied. This work, which has continued for five centuries, has both the Old Turkish and Old Anatolian Turkish, as well as the linguistic features and vocabulary of the period in which it was copied. Because the work is rich in terms of idioms and vocabulary, idioms are examined in this study. The idioms determined in the text are discussed in terms of structure, concept and meaning features. In the introduction part of the study, general information about idioms is given and the 71st volume of Hamza-nâme is introduced in terms of idiom vocabulary. In the analysis part, the idioms identified in the text are divided under three headings according to their structure, concept and usage characteristics, respectively. In terms of structure, idioms are divided into groups by examining according to the idiom features in the compound verb and sentence structure. According to their conceptual characteristics, idioms that meet the concepts related to body organs are classified as idioms made with numbers and idioms that meet abstract concepts. Idioms used unchanged in Turkey Turkish according to their usage characteristics, idioms with changed forms in Turkey Turkish and idioms that have fallen out of use in Turkey Turkish were examined. In the conclusion and evaluation section, the determined structure, concept and usage features of the idioms are shown with numerical data. Accordingly, 364 idioms were identified in the text. Of these, 331 are in the form of compound verbs, and 33 of them are in the form of sentences. There are mostly 194 idioms in the form of "object+verb" among the idioms in the compound verb structure with one element. In the two-element compound verb structure, there are 17 idioms at most and the form "object+indirect object+verb". The number of idioms in the ellipsis structure is 23. According to the concept characteristics, the most 169 idioms and the idioms that meet the abstract concepts were determined. Considering the usage characteristics, 282 of the idioms identified in the text are used with more or less changes today. 82 of them are not used today. In addition, 21 original idioms were identified in the text.

Anahtar Kelimeler

Hamza-nâme, Old Anatolian Turkish, Idiom, Concept, Structure

HAMZA-NÂME’NİN 71. CİLDİNDE YAPI VE KAVRAM ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN DEYİMLER

Öz

Eski Anadolu Türkçesinin ilk devresinde yazılmış metinler, tarihî Türk bilim dilinin aşamalarının ve gelişme sürecinin takibi açısından zengin dil özellikleri ve söz varlığı içermektedir. Hamzavî’nin sade ve anlaşılır bir dil ile yazdığı Hamza-nâmeler de bu bağlamda önemli kaynaklardır. Hamza-nâmelerin 71. cildi, XIV. yüzyılda telif olarak yazılmış ve XIX. yüzyılda istinsah edilmiştir. Beş yüzyıl boyunca süregelen bu çalışma hem Eski Türkçe hem Eski Anadolu Türkçesi hem de istinsah edildiği dönemin dil özelliklerine ve söz varlığına sahiptir. Eserin deyim ve söz varlığı açısından zengin olmasından dolayı bu çalışmada deyimler incelenmiştir. Metinde belirlenen deyimler; yapı, kavram ve anlam özellikleri açısından ele alınmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde deyimlerle ilgili genel bilgiler verilmiş ve Hamza-nâme’nin 71. cildi deyim, söz varlığı açısından tanıtılmıştır. İnceleme kısmında metinde tespit edilen deyimler sırasıyla yapı, kavram ve kullanım özelliklerine göre üç başlık altında bölümlendirilmiştir. Yapı bakımından deyimler birleşik fiil ve cümle yapısındaki deyim özelliklerine göre incelenerek gruplara ayrılmıştır. Kavram özelliklerine göre vücut organlarıyla ilgili kavramları karşılayan deyimler, sayılarla yapılan deyimler ve soyut kavramları karşılayan deyimler şeklinde sınıflandırılmıştır. Kullanım özelliklerine göre Türkiye Türkçesinde değişmeden kullanılan deyimler, Türkiye Türkçesinde değişmiş şekilleri kullanılan deyimler ve Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüş deyimler başlıklarıyla incelenmiştir. Sonuç ve değerlendirme bölümünde deyimlerin tespit edilen yapı, kavram ve kullanım özellikleri sayısal verilerle gösterilmiştir. Buna göre metinde 364 deyim tespit edilmiştir. Bunlardan 331’i birleşik fiil yapısında, 33’ü ise cümle yapısındadır. Bir ögeli birleşik fiil yapısındaki deyimlerden en çok 194 deyim ile “nesne+fiil” biçimi mevcuttur. İki ögeli birleşik fiil yapısında ise en çok 17 deyim ile “nesne+dolaylı tümleç+fiil” şekli vardır. Eksiltili cümle yapısındaki deyimlerin sayısı ise 23’tür. Kavram özelliklerine göre en çok 169 deyim ile soyut kavramları karşılayan deyimler belirlenmiştir. Kullanım özelliklerine göre bakıldığında metinde tespit edilen deyimlerin 282 tanesi günümüzde az çok değişiklikle kullanılmaktadır. 82 tanesi ise günümüzde kullanılmamaktadır. Ayrıca metinde 21 tane özgün deyim tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hamza-nâme, Eski Anadolu Türkçesi, Deyim, Kavram, Yapı

Kaynakça

• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, (1, 2 ve 3. Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri, Deyimler. TDAY Belleten Türk Dil Kurumu Yayınları, 0(217), 131-166.
• Albayrak, N. (1997). Hamza-nâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt: 15). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Artun, E. (2011). Dinî Tasavvufi Halk Edebiyatı. Adana: Karahan Kitabevi.
• Cesur H. H. (2010). Yunus Emre Divanı’ndaki Deyimlerin Yapı ve Anlam Bakımından İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Prof. Dr. H. İbrahim Delice), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çotuksöken, Y. (1998). Deyimlerimiz. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Delice, İ. (2002). Deyimlerin Dilbilgisel Yapıları ve Yapı Çözümlenişleri. Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, 2(2), 177-194.
• Eker, Ü. (2012), Tarihi Metin Aktarımlarında Deyimler (Eski Türkiye Türkçesi-Türkiye Türkçesi). Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(1), 124-157.
• Ergin, M. (1981). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hengirmen, M. (2015). Türkçe Dil Bilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Kıran, Z. ve Kıran, A. (2006). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Kubbealtı Lugatı (2022). http://lugatim.com/ adresinden 10.01.2022 tarihinde erişildi.
• Özdemir, E. (1997). Açıklamalı-Örnekli Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Parlatır, İ. (1998). Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü Çalışmaları. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1998/1(557), 387-399.
• Rado, Ş. (1970). Hayat Büyük Türk Sözlüğü. İstanbul: Hayat Yayınları.
• Sinan, A. T. (2000). Türkiye Türkçesinde Deyimler Üzerine Dil İncelemesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ahat Üstüner), Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sinan, A. T. (2008). Deyim Kavramı Üzerine Notlar. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 91-98.
• Sinan, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama Sözlüğü, (Cilt: I-VIII). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri (2022). https://sozluk.gov.tr/ adresinden 10.01.2022 tarihinde erişildi.
• Uç, T. (1978). Düşüm (Elleipsius) Olayı ve Türkçedeki Kimi Örnekler. Ömer Asım Aksoy Armağanı İçinde (s. 259-272). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yelten, M. (2013). Hamza-nâme’nin Yeni Ciltleri ve Okunma Mekânları. Turkish Studies, 8(9), 151-165.