THE TENDENCY OF THE {+DIR} MONEME TO IMMOBILIZE THE JUDGEMENT IN TURKEY TURKISH: THE FUNCTION OF CONSTRUCTING MEANING AND KNOWLEDGE

Yıl 2023, , 167 - 178, 31.05.2023

Engin Özdemir

https://doi.org/10.31455/asya.1201925

Öz

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE {+DIR} ANLAMBİRİMİNİN YARGIYI SABİTLEME EĞİLİMİ: ANLAMI VE BİLGİYİ İNŞA ETME İŞLEVİ

Öz

Bu makalede, genellikle “bildirme eki” olarak adlandırılan {+DIr} anlambiriminin Türkiye Türkçesinde en sık işletildiği iki kullanım alanındaki (tümce sonlarına eklendiği durumlardaki) işlevi/işlevleri konu edilmiştir. Bu doğrultuda öncelikle {+DIr} anlambiriminin söz konusu kullanımları üzerine alanyazındaki bilimsel tartışmalar kısaca incelenmiştir. İncelemenin ardından anlambirimin her iki kullanımı için de geçerli olmak üzere “kesinlik” ve “olasılık” gibi birbirinden uzak iki ayrı anlam ilgisini nasıl kurduğu sorusu sorulmuş, eklendiği tümcelerle ve ifade bağlamıyla kurduğu ilişkiler temelinde, anlamın kesinlik ile olasılık arasında gidip gelişine nasıl tesir ettiği örnekler üzerinden gözlemlenmeye çalışılmıştır. Bunun neticesinde, {+DIr} anlambiriminin eklendiği tümceye olasılık anlamı katmadığı, olasılık durumunu kesinliğe yaklaştırdığı, dolayısıyla her durumda yargıyı kesinleştirme/sabitleme eğiliminde olduğu tespit edilmiştir. Buna göre verici, kesinliği engelleyici birtakım etkenler bulunsa bile doğruluğuna güvendiği yargısını kesinliğe olabildiğince yaklaştırmak için {+DIr} anlambirimini tümcenin sonuna eklemektedir. Son tespitin ardından {+DIr} anlambiriminin “kesinleştirme” veya “kesinliğe yaklaştırma” işlevinde kullanılma oranlarının konuşma dili ve yazı dilinde farklılaşması üzerinde durulmuştur. Anlambirimin, yazı dilinde çoğunlukla kesinleştirme işlevinde kullanılıyor olması, Walter J. Ong’un “yazı teknolojisinin dil ve insan psikodinamiği üzerine etkilerini” içeren görüşleri dayanaklığında açıklanmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda, {+DIr} anlambiriminin, yazı dili-konuşma dili zeminlerinin ötesinde, tümel yargılarda kesinleştirme işlevinde kullanılmak gibi ayırıcı bir özelliğinin oluşu, yine dil-yazı ilişkisi temelinde izah edilmiştir. Çalışmanın son bölümde tümel ifadeler, Hans-Georg Gadamer’in felsefi hermeneutiğinin anlam-bilgi-dil ilişkisine dayanak sağlayan düşünceleri üzerinden değerlendirilmiş, bu itibarla tümel ifadelerde kesinleştirme ve kesinliği pekiştirme amacıyla kullanılan {+DIr} anlambiriminin dilin düşünceyi, bilgiyi ve entelektüel faaliyeti örgütleyen art alanı olan “söylem” özelinde bir “anlamı ve bilgiyi inşa etme işlevinin” olduğu çıkarımında bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, {+DIr} bildirme eki, ek-eylem, kesinlik, olasılık, söylem

Kaynakça

• Aksan, D. (2000). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Altan, A. (2009). Çocuklar İki Farklı Anlamı Olan bir Takıyı Öğrenebilir mi? Türkçede -DIr Takısının Edinimi. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 26 (2), 33-47.
• Anlı, Ö. F. (2013). Bir Karşıt-Bilim Tezi Olarak Dilsel Görelilik: Wittgenstein, Kuhn, Rorty, Feyerabend. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), (15), 145-169.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barthes, R. (1993). Göstergebilimsel Serüven. (Çev. Mehmet Rifat, Sema Rifat), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Baydar, T. (2012). +DIr Bildirme Eki Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (32), 37-54.
• Boz, E. (2014). Türkiye Türkçesinde +DAn Ekli Nesne Ögesi Üzerine, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri –I 26-27 Eylül 2004 (s. 501-512), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Çelebi, N. (2014). Türkiye Türkçesinde Bildirme Ekinin İşlevleri. (Ed. N. Demir, F. Yıldırım). Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı, İçinde (s. 103-114). Adana.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gadamer, H. G. (2009). Hakikat ve Yöntem-2. (Çev. Hüsamettin Arslan, İsmail Yavuzcan). İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Karpuz H. Ö. ve Aydemir Ö. K. (2012). Gencine-i Adalet’te İktidar Aracı Niteliği İle Bilgi Üzerine Söylem Çözümlemesi. Turkish Studies, 7(4), 137-144.
• Kerimoğlu, C. ve Aksu, C. (2015). {-DIr} Biçimbiriminin Sözlü Söylemdeki Kiplik Alanları ve Kullanımları. Dil Araştırmaları, 9(17), 73-94.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, M. (2010). Tarihî Türk Lehçelerinden Türkiye Türkçesine -DIr/-DUr Eki ve İşlevleri. Türkbilig, (19), 59-75.
• Martinet, A. (1985). İşlevsel Genel Dilbilim. (Çev. Berke Vardar). Ankara: Birey ve Toplum Yayınları.
• Ong, W. J. (2010). Sözlü ve Yazılı Kültür – Sözün Teknolojileşmesi. (Çev. Sema Postacıoğlu Banon). İstanbul: Metis Yayınları.
• Savran, H. (2008). Türk Dilinde +DIr Bildirme Eki ve +DIr Bildirme Ekiyle Yapılan Belirsizlik Kelimeleri. UÜ. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(14), 163-188.
• Somuncu, M. (2020). Ünlem ve Ünlemlere İşlevsel Yaklaşım ‘Garibnâme Örneği’. Dil Araştırmaları, 14(26), 65-82.
• Sözen, E. (1999). Söylem: Belirsizlik, Mübadele, Bilgi/Güç ve Refleksivite. İsanbul: Paradigma Yayınları.
• Van Dijk, T. (2015). Söylem ve İdeoloji Çok Alanlı Bir Yaklaşım. (Hazırlayan B. Çoban, Z. Özarslan). Söylem ve İdeoloji, İçinde (s. 15-100). İstanbul.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yılmaz, K. (2015). +DIr- Eki Üzerine. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(6), 79-87.
• Yüceol Özezen, M. (2010). Türkçede Bildirme Çekimi ve Olasılık-Pekiştirme Kategorisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17(2), 187-196.