SCENT CONCEPT AND SCENT RELATED ELEMENTS IN BÂKÎ’S DIVAN

Yıl 2023, , 97 - 118, 30.09.2023

Nurgül Özcan

https://doi.org/10.31455/asya.1315850

Öz

From prehistoric times to the present day - from religious and cultural rituals to medicine, from art to literature - 'scent', which we encounter without exception in all civilizations, has an important place in human life both individually and socially. In birth, weddings, adornment and cosmetics, funerals, burial procedures and prayer rituals, mysticism, state ceremonies and protocol, gift-giving, music, literary texts, trade and politics, food culture, etc. In short, in every field of life, 'scent' has always been an inseparable part of human life. In the holy books, rituals and ceremonies of the three major religions, there are countless traditions related to scent. The tradition of frankincense and the scent substances used in this tradition, depictions of heaven and hell, and scent symbols identified with prophets are just some of these. In Turkish culture and literature, scent has a wide range of uses. In the Ottoman Empire, in addition to literature, there were separate professions, special units and officials related to scent in daily life and in the palace. In the sources describing Ottoman state protocols and ceremonies, social and commercial life, there are many archival documents on scent. In the introduction to his famous Seyahat-nâme, Evliya Çelebi began his work by describing the scents of some religious and spiritual figures.
Bâkî, who was praised by the sultan of the period, Kânûnî, was a master poet who found fame with his closeness to the palace, his extroverted temperament, his wide artistic circle, and influenced countless poets both during and after his time. Bâkî Divanı contains important clues about the social life of his period. In this study, the element of ‘scent’ will be discussed from the perspective of the poems of Bâkî, the mighty poet of the 16th century. The words and concepts, traditions and customs related to 'scent' in Bâkî’s Divan will be analyzed, and the place and importance of 'fragrance' in the poet's world and art will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Scent, Bâkî, Divan Poetry, Social Life, Cultural History

Proje Numarası

yok

BÂKÎ DİVANI’NDA KOKU VE KOKU İLE İLGİLİ UNSURLAR

Öz

Tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar-dinî ve kültürel rituellerden tababete, sanattan edebiyata- tüm medeniyetlerde istisnasız karşımıza çıkan ‘koku’, insan hayatında hem bireysel hem de toplumsal olarak maddi manevi önemli bir yere sahiptir. Doğumda, düğünde, süslenme ve kozmetikte, cenazelerde; defin işlemleri ve dua ritüellerinde, tasavvufta, devlet tören ve protokolünde, hediyeleşmede, musikide, edebî metinlerde, ticaret ve siyasette, yemek kültüründe vb. sayısız alanda, kısaca hayatın her sahasında ‘koku’ daima insanın ayrılmaz bir parçası olmuştur. Üç büyük dinin kutsal kitaplarında, ayin ve törenlerinde kokuyla ilgili sayısız gelenek bulunmaktadır. Buhur geleneği ve bu gelenekte kullanılan koku maddeleri, cennet- cehennem tasvirleri, peygamberlerle özdeşleşen koku sembolleri bunlardan sadece bazılarıdır. Türk kültüründe ve edebiyatında, kokunun geniş bir kullanım alanı vardır. Osmanlı Devleti’nde edebiyatın yanında; gündelik hayatta ve sarayda koku ile ilgili müstakil meslekler, özel birim ve görevliler bulunmaktaydı. Osmanlı devlet protokol ve merasimlerini, sosyal ve ticarî hayatını anlatan kaynaklarda kokuyla ilgili çok sayıda arşiv belgesi mevcuttur. Evliya Çelebi meşhur Seyahat-nâme’sinin giriş bölümünde, bazı dinî-manevî şahsiyetlerin kokularını tasvir ederek eserine başlamıştır.
Dönemin padişahı Kânûnî’nin övgüsüne mazhar olan Bâkî, saraya yakınlığıyla, dışa dönük mizacıyla, geniş sanat çevresiyle şöhret bulmuş hem döneminde hem de kendisinden sonra sayısız şairi etkilemiş üstat bir şairdir. Bâkî Divanı, döneminin sosyal hayatıyla ilgili önemli ipuçları içermektedir. Bu çalışmada; ‘koku’ unsuru, 16. yy’ın kudretli şairi Bâkî’nin şiirleri penceresinden ele alınmıştır. Bâkî Divanı’ndaki ‘koku’ ile ilgili kelime ve kavramlar, gelenek ve adetler incelenerek tahlil edilmiş, ayrıca şairin dünyasında ve sanatında ‘koku’nun yeri ve önemi değerlendirilmiştir. Bâkî’nin şiirinde, dönemin gündelik hayatında ve rituellerinde kokunun önemli bir yere sahip olduğu tespit edilmiştir. 16. yüzyıl İstanbul’unda koku maddelerinin ve hususî koku terkiplerinin çok zengin bir kullanım alanı olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Koku, Bâkî, Divan Şiiri, Sosyal Hayat, Kültür Tarihi

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Kaynakça

• Abdülaziz, B. (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Açıkel, Y. (2018). Hz. Peygamber-Gül İlişkisi ve İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Saffet Sancaklı), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akben, C. & Coşkun, H. (2018). Aromatik Kokuların Bilişsel ve Duygusal Etkileri Üzerine Bir İnceleme. Kalem Eğitim ve İnsan Bilimleri Dergisi, 1(8), 215-235.
• Ayverdi, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bakır, A. (2000). Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Baytop, T. & Bozkurt N. (2005). Misk. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 181-182). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Berkin, G. (2021). Ağacın İzinde Tasarımda Orman Ürünleri Sözlüğü. İstanbul: Yıldız Entegre Yapımevi Yayıncılık.
• Berthier, Y. S. (2022). Albertus Bobovius ya da Santurî Ali Ufkî Bey’in Anıları: Topkapı Sarayı’nda Yaşam, (Çeviren: A. Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Bozaslan, S. U. & Çağlar, A. (2017). Divan Şiirinde Sipend / Üzerlik. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 54(5) 269-288.
• Bozkurt, N. (2022). Koku, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 150-151). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Büngül, N. R. (1972). Eski Eserler Ansiklopedisi, Tercüman 1001 Temel Eser. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Can, M. (2020). Osmanlı Kültüründe Tütsü, Tarih Araştırmaları II, (Editör A. Efe). Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Ceylan, Ö. (2005). Taşranın Altın Çiçeği Safran. Osmanlı Tarihi Araştırmaları, 26(26) 147-162.
• Çakır, S. (2021). Orta Çağ İslâm Dünyasında Koku: Misk Amber Kâfur, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Mustafa Şahin), Amasya: Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çap, S. (2018). Gülün Yaratılışı ve Hz. Peygamber’le İlişkisi Özelinde Uydurma Rivayet Algısı. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 18(1), 259-297.
• Çavuşoğlu, M. (1991). Bâkî, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s.537-540). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çerikan, U. F. (2020). İlkelden Moderne Kokunun Tüketimi ve Türk Kültüründeki Yansıması. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 30(23), 394-48.
• Çıvgın, İ. (2015). Mısır Eski Krallığı (MÖ 2700-2200) Devrindeki Ticari Ağların Mısır Uygarlığı ile Nübye/Sudan Devletleşmesi Üzerine Etkileri. AÜ. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 34(58) 371-424.
• Dankoff, R., Kahraman, S. A. & Dağlı, Y. (2006). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: (1. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Demir, N. A. (2018). Osmanlı İmparatorluğunda Parfüm Sanatı (Miskçilik). Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28(1), 229-242.
• Demir, R & Kılıç M. (2003). Cevahirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi'nde Yazılmış İki Cevahirnâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 4(14) 1-64.
• Derman, U. (1994). Divit, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 450-451). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Derman, U. (1998). Hokka. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 216-218) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Devellioğlu, F. (1990). Osmanlıca-Türkçe Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dikmen, M. (2023). Klasik Türk Şiirinde Buhurumeryeme Dair. Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 15(8), 32-51.
• Doğan, M. N. (2011). Eski Şiirin Bahçesinde. İstanbul: Yelkenli Kitabevi.
• Eker, A. F. (2010). İbn Rüsteh’in “A’lâki’n-Nefîse” Adlı Eseri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Murat Ağarı), Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Emeksiz, A. (1998). Türk Halk Kültüründe Üzerlik. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28(0) 229-242.
• Emen, H. (2022). Tasavvuf ve Tarikatlarda Güzel Koku: Osmanlılarda Tasavvufi ve Dinî Mekânlarda Güzel Koku Kullanımına Dair Değerlendirme. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 101(1) 441-456.
• Erdem, S. (1992). Buhur, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 383-384). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Erdoğan, M. (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Erduran, Z. (2006). Evliya Çelebi Seyahatname’sine Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Hüseyin Çınar), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergin, M. (2000). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Evren, C., Yiğit, V. B. & Çınar, F. (2015). Koku Fonksiyonunun Subjektif Değerlendirilmesi. Kulak Burun Boğaz Ihtisas Dergisi, 25(1) 59-64.
• Gedük, S. (2013). Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllıkları, 138-155.
• Gülseven, H. (2022). Gül Alıp Satanlar Sümbüle Bakıp Reyhan Koklayanlar. https://www.siyerinebi.com/tr/gul-alip-satanlar-sumbule-bakip-reyhan-koklayanlar adresinden 09.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
• Gürgan, M. (2013). İslam Öncesi Dönem Uygur Tıp Metinlerinde Bulunan Hayvansal Drog İsimleri. Avrasya Terim Dergisi, 2(1) 88-94.
• Işın, P. M. (2019). Gülbeşeker Türk Tatlıları Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnançer, Ö.T. (2014). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, (Editör: A. Y. Ocak s. 125-187). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İpekten, H. (1998). Bâkî Hayatı Sanatı Eserleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karagözlü, V. (2019). Söze Vurulan Mühür: Baki’nin Hatem Kasidesi’nde Anlam Boyutları. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 22(1) 449-488.
• Karaköse, S. (2014). Klasik Kültürümüzde Koku ve Klasik Edebiyatımızda Koku Unsuru, 3. Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı: Avrupa’da Türkçe (Ed.: Adem Balaban vd.), Bildiriler Kitabı. Tiran: 2014.
• Kartal, A. (2019). Klasik Türk Şiirinde Misk. Osmanlı Edebî Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu Bildiri Kitabı, (Hazırlayan M. Özdemir) Bilecik: 9-44.
• Kaşgarlı M. (1985). Dîvânü Lûgat-it-Türk Tercümesi (Cilt I-III), (Çeviren: B. Atalay). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kavak, M. (2018). Ortaçağda Misk. Vakanüvis: Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 0(Özel Sayı), 188-229.
• Keklik, M. (2017). Osmanlı Toplum Hayatından Beyitlere Yansıyan Birkaç Örnek. Türkiyat Mecmuası, 27(1) 139-169.
• Khıdırov, B.K. (2016). Mekân Algısı ve Koku: Kokunun Mekân Tasarımına Potansiyel Katkıları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Didem Bedük Tuncel), İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Koçu, R. E. (1960). Balmumu. İstanbul Ansiklopedisi İçinde 2056. İstanbul: Neşriyat Kollektif Şirketi Yayınları.
• Kurnaz, C. (1987). Hayali Bey Divanının Tahlili. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Kurnaz, C. (1996). Gül, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 219-222), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kurşun, Z., Kahraman, S. A. & Dağlı, Y. (1999). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: (2. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kutlar, F. S. (2004). Kâfûr, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü İçinde 15-18. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Küçük, S. (t.y). Bâkî Divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf adresinden 03.07.2023 tarihinde erişilmiştir.
• Küçüker, P. & Yıldız, Y. (2018). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 2(1), 109-137.
• Nas, Ş. K. (2017). Divan Şiirinde Muska, Muska Kitabı, (Editör E. G. Naskali) s. 35-89. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Olgun, T. (2012). Şiir Açıklayan Mektuplar (Haz. C. Kurnaz). Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Onay, A. T. (2004). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (Haz. C. Kurnaz). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ömeroğlu, Ö. (2009). Amber Taşının Takıda Sembolik ve Estetik Rolü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Suhandan Özay Demirkan), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Özgeriş, M. M. (2014). XVIII. Yüzyıl Divan Şiirinde Hat Malzemeleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(2) 167-193.
• Özön, M. N. (1979). Osmanlıca Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi.
• Öztoprak, N. (2010). Divan Şiirinde Giyim Kuşam Üzerine Bir Deneme. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 4(4) 103-154.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İ. (2003). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: LM Yayınları.
• Sami, Ş. (1978). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sefercioğlu, M. N. (1999). Divan Şiirinde Musikî ile ilgili Unsurların Kullanılışı, Osmanlı Ansiklopedisi İçinde (s. 649-668). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Şahin, E. (2011). Bâkî Divanı’na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Muhammet Nur Doğan), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, K. (2012). Üzerlik Bitkisinin Türk Halk Kültürü ve Sanatı Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Yunus Berkli) Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, K. Ş. (2012). Klasik Türk Edebiyatında Sevgilinin Ayva Tüyü/Hat. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(23) 386-408.
• Şentürk, A. A. (2004). Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Şentürk, Ş. (2005). Kutsal Dumandan Sihirli Damlaya: Parfüm. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tanker, N., Koyuncu, M. & Coşkun, M. (1998) Farmasötik Botanik. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tolasa, H. (2001). Ahmet Paşa'nın Şiir Dünyası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Turan, M. (2019). Divan Şiirinde Toprak Motifi. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 26(12) 468-487.
• Turan, M. (2019). XIV ve XV. Yüzyıl Divanlarında “Koku” Kavramı Etrafında Oluşan Benzetme ve Hayal Dünyalarına Bir Bakış. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 45(25) 251-272.
• Türk Dil Kurumu. (1988). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, Ö. (2022). Koku Beğenisinin Çok Boyutlu Ölçekleme Analizi ile Değerlendirilmesi. Ankara: İksad Yayınevi.
• Yeniterzi, E. (2010). Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(15) 301-334.