IRAN’S CENTRAL ASIAN POLICY IN THE CLAMP OF PRAGMATISM AND SANCTIONS

Yıl 2022, , 229 - 244, 29.03.2022

Şevket Şeker

https://doi.org/10.31455/asya.972518

Öz

This study aims to examine the approach of the Islamic Republic of Iran towards the Central Asian region. After the revolution, Iran's political structure, which was updated on a religious and Shiite-centered axis, shaped its domestic and foreign policy. The newly adopted principles revealed Tehran, which had assumed the role of the gendarmerie of the United States in the region before the revolution, as an enemy for the United States to be overcome. Therefore, Tehran has been faced with various sanctions, which are sometimes intensified and sometimes loosened. Sanctions played an important role in shaping all kinds of economic and political approaches of Iran, especially foreign policy. In this direction, Central Asia has been the one of the important gateways to get rid of the international congestion it has been exposed to.

Central Asian geopolitics, which emerged after the collapse of the Soviet Union, presented various opportunities and threats to Iran. The intensity of threats and conflicts and the threat of containment have completely affected Iran's approach to the region. In the new geopolitical change, Iran has changed its Sectarian-Shiite foreign policy approach with a pragmatist understanding. The new geopolitics that emerged in Central Asia after 1991 led Tehran to uneasiness. Iran has adopted a status quo approach in the region by cooperating with Russia to alleviate its concerns. Despite this, he still tried to create opportunities for himself by adopting original and independent policies. However, as can be seen as a result of the study, the financial, political and economic congestion caused by the sanctions has emerged as an obstacle to the development of relations with the region. For this reason, relations are maintained far below the current capacity. The study first touched on the sanction’s history of the Islamic Republic of Iran and the effects of the sanctions, then briefly summarized the historical process of Iran's relations with the region and discussed its general attitude towards the region. Finally, the bilateral relations between the Central Asian republics and Iran were mentioned. As a result of the study, which aims to address Iran's Central Asian approach, it has been seen that both Iran's bilateral relations and its effectiveness in the region are at a very low level and limited.

Anahtar Kelimeler

Iran, Sanctions, Central Asia, Caspian Sea, Pragmatism

PRAGMATİZM VE YAPTIRIM KISKACINDA İRAN’IN ORTA ASYA POLİTİKASI

Öz

Bu çalışma İran İslam Cumhuriyeti’nin Orta Asya bölgesine yönelik yaklaşımını incelemeyi amaçlamaktadır. Devrimden sonra dine dayalı ve Şii merkezli bir eksende güncellenen İran siyasal yapısı, iç ve dış politikasını şekillendirmiştir. Yeni benimsenen ilkeler devrimden önce bölgede Amerika Birleşik Devletleri’nin jandarması rolünü üstlenmiş olan Tahran’ı, ABD için üstesinden gelinmesi gereken bir düşman olarak ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla Tahran, kimi dönem şiddetlenen kimi dönemse gevşetilen çeşitli yaptırımlarla karşı karşıya kalmıştır. Yaptırımlar, İran’ın başta dış politika olmak üzere her türlü ekonomi politik yaklaşımının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Bu doğrultuda maruz kaldığı uluslararası sıkışmışlığından kurtulabilmek için Orta Asya önemli çıkış kapılarından birisi olmuştur.

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra oluşan Orta Asya jeopolitiği, İran’a çeşitli fırsatlar ve tehditler sunmuştur. Tehditlerin ve çatışmaların yoğunluğu ve çevrelenme tehdidi İran’ın bölgeye yönelik yaklaşımını tamamen etkilemiştir. Yeni jeopolitik değişimde İran Mezhepçi-Şii dış politika yaklaşımını pragmatist bir anlayışla değiştirmiştir. 1991 sonrasında Orta Asya’da oluşan yeni jeopolitik, Tahran’ı tedirginliğe sevk etmiştir. İran, kaygılarını gidermek için Rusya ile iş birliği yaparak bölgde statükocu bir yaklaşım benimsemiştir. Buna rağmen yine de özgün ve bağımsız politikalar benimseyerek kendisine fırsatlar yaratmaya çalışmıştır. Ancak çalışma neticesinde görülebileceği gibi yaptırımların neden olduğu mali, siyasi ve ekonomik sıkışıklığı bölgeyle ilişkilerinin gelişiminin önünde bir engel olarak çıkmıştır. Bu nedenle ilişkiler mevcut kapasitenin çok altında sürdürülmektedir. Çalışma, öncelikle İran İslam Cumhuriyeti’nin yaptırım geçmişine ve yaptırımın etkilerine değinmiş olup, sonrasında İran’ın bölgeyle ilişkilerinin tarihsel sürecini kısa bir şekilde özetleyerek, bölgeye yönelik genel tutumu ele alınmıştır. Son olarak Orta Asya cumhuriyetleri ile İran’ın ikili ilişkilerinden bahsedilmiştir. İran’ın Orta Asya yaklaşımını ele almayı amaçlayan çalışma neticesinde İran’ın gerek ikili ilişkilerinin gerekse bölgedeki etkinliğinin oldukça alt düzeyde ve sınırlı kaldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İran, Yaptırım, Orta Asya, Hazar Denizi, Pragmatizm

Kaynakça

• Akdevelioğlu, A. (2004). İran İslam Cumhuriyeti’nin Orta Asya ve Azerbaycan Politikaları. Uluslararası İlişkiler, 1(2), 129-160.
• Akgül, N. S. (2017). Orta Asya’da İran Faktörü: Stratejiler ve Karşılaştığı Engeller. Ankara: İran Araştırmaları Merkezi.
• Ametbek, D. (2017). İran ve Orta Asya: Tarih, Kültür ve Politika. Ankara: Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkez (ANKASAM).
• Askeroglu, S. (2017). Şanghay İşbirliği Örgütü İran’ın Güvenlik Garantisi Olabilir Mi? Ankara: İran Araştırmaları Merkezi.
• Aslan, H. K. (2016). İran’ın Orta Asya Politikası (1991-2016). Ankara: İran Araştırmaları Merkezi.
• BBC News. (2010). UN Sanctions Against Iran. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-10768146 adresinden 15.06.2021 tarihinde erişildi.
• Blakemore, E. (2020). U.S.-Iran Tensions: From Political Coup to Hostage Crisis to Drone Strikes. https://www.history.com/news/iran-nuclear-deal-sanctions-facts-hostage-crisis adresinden 06.06.2021 tarihinde erişildi.
• Çalışkan, B. (2018). Nazarbayev’in ABD Ziyareti ve Orta Asya’da Olası Yeni Dönem. İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi (İNSAMER). https://insamer.com/tr/nazarbayevin-abd-ziyareti-ve-orta-asyada-olasi-yeni-donem_1201.html adresinden 12.03.2021 tarihinde erişildi.
• Çalışkan, B. (2020). Hazar Denizinde Yeni Statü ve Beklentiler. İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi (İNSAMER). https://insamer.com/tr/hazar-denizinde-yeni-statu-ve-beklentiler_3066.html#_ftn1 adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• Çolakoğlu, S. (1998). Uluslararası Hukukta Hazar'ın Statüsü Sorunu. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 53(1), 107-122.
• Deveci, A. (2009). İran Türkmenleri: Türkmensahra. Ortadoğu Analiz, 1(10), 51-60.
• Dilek, K. (2011). İran’ın Orta Asya Politikaları. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Dursun, A. (2020). Trump'ın Yaptırım Politikası İran’ı Sarstı Ancak Müzakere Masasına Çekmeyi Başaramadı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/trumpin-yaptirim-politikasi-irani-sarsti-ancak-muzakere-masasina-cekmeyi-basaramadi-/2031518 adresinden 17.06.2021 tarihinde erişildi.
• Erol, M. S. (2010). İran’ın Orta Asya Politikası. (Ed. T. Arı). Orta Asya ve Kafkasya “Rekabetten İşbirliğine” İçinde (s. 439-472). Bursa: MKM Yayıncılık.
• Erol, M. S. ve Çakıroğlu, L. N. (2001). Köpetdağı’nın İki Tarafındaki Komşular: Türkmenistan-İran İlişkileri’nin Son On Yılı. Avrasya Dosyası, 7(2), 206-234.
• Farrar-Wellman, A. (2010). Kazakhstan-Iran Foreign Relations. Critical Threats. https://www.criticalthreats.org/analysis/kazakhstan-iran-foreign-relations#_ftnref7 adresinden 12.03.2021 tarihinde erişildi.
• Gür, N. ve Dilek, Ş. (2016). Nükleer Anlaşma Sonrasında İran’da Ekonomi Diplomasisi Mevsimi. SETA.
• Güven, A. (2020). İran ve Afganistan İlk Demir Yolu Ağını Açtı. İRAM. https://iramcenter.org/iran-ve-afganistan-ilk-demir-yolu-agini-acti/ adresinden 13.03.2021 tarihinde erişildi.
• Herzig, E. (2004). Regionalism, Iran and Central Asia. International Affairs, 80(3), 503-517.
• Islamic Culture and Relations Organiation. (tarih yok). Functıons. http://en.icro.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=257&pageid=9642 adresinden 04.03.2021 tarihinde erişildi.
• İsmayıl, E. (2020). Hazar Denizi Anlaşması ve Değişen Jeopolitik Dengeler. Global Savunma. https://www.globalsavunma.com.tr/hazar-denizi-anlasmasi-ve-degisen-jeopolitik-dengeler.html adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• İsmayılov, E. ve Budak, T. (2014). Bağımsızlık Sonrası Türkmenistan’ın Enerji Politikası. Bilge Strateji, 6(11), 29-49.
• Kara, M. (2021). Türkmen Gazı Hazar’ı Aşacak! Dünya Gazetesi. https://www.dunya.com/sektorler/enerji/turkmen-gazi-hazari-asacak-haberi-608774 adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• Kocaman, M. E. (2018). Hazar Havzasının Hukuki Statüsü. Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, 9(1), 99-114.
• Kodaman, T. (2005). Hazar Havzasında Stratejik Oyun. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(1), 251-262.
• Kooalee, E.; Ebrahimi, A. ve Mougouee, S. S. (2014). Iran and Kazakhstan Relations: A Geopolitical Analysis. Iranian Review of Foreign Affairs, 4(1), 89-112.
• Laub, Z. (2015). International Sanctions on Iran. Council on Foreign Relations. https://www.cfr.org/backgrounder/international-sanctions-iran adresinden 17.06.2021 tarihinde erişildi.
• Mehr News Agency. (2006). Ahmadinejad Sees No Limit to Expansion of Ties With Tajikistan. https://en.mehrnews.com/news/14881/Ahmadinejad-sees-no-limit-to-expansion-of-ties-with-Tajikistan adresinden 06.03.2021 tarihinde erişildi.
• Mehr News Agency. (2018). Caspian Sea Convention Needs Parliament Approval: Rouhani. https://en.mehrnews.com/news/136677/Caspian-Sea-Convention-needs-Parliament-approval-Rouhani adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• Mesbahı, M. (2004). Iran and Central Asia: Paradigm and Policy. Central Asian Survey, 23(2), 109-139.
• Moein, F. (2005). Türkmenistan-İran İlişkileri ve XIX. Yüzyılda Bölge Üzerinde Rusya-B. Britinya Mücadelesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Prof. Dr. Doğu Ergil), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mullodzhanov, P. (2020). Tajik-Iranian Relations Under the New Conditions. Central Asian Bureau for Analytical Reporting. https://cabar.asia/en/tajik-iranian-relations-under-the-new-conditions adresinden 08.03.2021 tarihinde erişildi.
• Muratbekova, A. (2019). Is it Worth to Expect Former Friendship in Tajikistan-Iran Relations? Eurasian Research Institute. https://eurasian-research.org/publication/is-it-worth-to-expect-former-friendship-in-tajikistan-iran-relations/ adresinden 08.03.2021 tarihinde erişildi.
• Observatory of Economic Complexity (OEC). (2019). https://oec.world/en/profile/bilateral-country/irn/partner/uzb adresinden 14.03.2021 tarihinde erişildi.
• Oruc, H. (2016). İran Nükleer Anlaşması ve İsrail’in Anlaşmaya Yönelik Tepkisi. (Ed. K. İnat ve M. Ataman). Ortadoğu Yıllığı 2015 İçinde (s. 481-500). İstanbul: Açılım Kitap.
• Özdemir, B. Z. (2018). İran Yaptırımları Türkiye–İran Enerji İlişkilerine Etkileri. SETA.
• Peyrouse, S. (2009). Shiism in Central Asia: The Religious, Political, and Geopolitical Factors. Central Asia-Caucasus Analyst. https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/11842-analytical-articles-caci-analyst-2009-5-20-art-11842.html adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• Peyrouse, S. ve Ibraimov, S. (2010). Iran’s Central Asia Temptations. Hudson Institute. https://www.hudson.org/research/9808-iran-s-central-asia-temptations adresinden 01.03.2021 tarihinde erişildi.
• Putz, C. (2018). What is Iran’s Interest in Maintaining Relations With Turkmenistan? Diplomat. https://thediplomat.com/2018/03/what-is-irans-interest-in-maintaining-relations-with-turkmenistan/ adresinden 11.03.2021 tarihinde erişildi.
• Rad, J. (2010). Iran’s Cultural Dıplomacy and its Cultural Centers. CPD Blog. https://uscpublicdiplomacy.org/blog/iran%E2%80%99s-cultural-diplomacy-and-its-cultural-centers adresinden 14.03.2021 tarihinde erişildi.
• Raimbekova, A. (2018). 5 Ülke Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü Konusunda Anlaştı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/5-ulke-hazar-denizinin-hukuki-statusu-konusunda-anlasti/1228982 adresinden 03.03.2021 tarihinde erişildi.
• Regenhardt, D. (2021). Uzbekistan: Towards Greater Cooperation With Iran? Novastan. https://novastan.org/en/uzbekistan/uzbekistan-towards-more-cooperation-with-iran/ adresinden 14.03.2021 tarihinde erişildi.
• Saray, M. (2012). Türkmenistan. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/turkmenistan#2-tarih adresinden 26.02.2021 tarihinde erişildi.
• Strategic Council for Foreign Relations. (2020). Potentials for Improvement of Iran-Tajikistan Relations; Obstacles Ahead. https://www.scfr.ir/en/politics/127749/potentials-for-improvement-of-iran-tajikistan-relations-obstacles-ahead/ adresinden 08.03.2021 tarihinde erişildi.
• Sümer, F. (2001). Kaçarlar. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kacarlar#1 adresinden 26.02.2021 tarihinde erişildi.
• Telci, İ. N. (2018). Ağırlaştırılmış Ekonomik Yaptırımlar: Trump İran’dan Ne İstiyor? SETA.
• The Asian. (2017). Significant Relations Between Kyrgyzstan and Iran. http://www.theasian.asia/archives/97876 adresinden 14.03.2021 tarihinde erişildi.
• The Atlas of Economic Complexity. https://atlas.cid.harvard.edu/countries/217/export-basket adresinden 07.03.2021 tarihinde erişildi.
• The Harvard Crimson. (1980). Carter Cuts Ties With Iran. https://www.thecrimson.com/article/1980/4/8/carter-cuts-ties-with-iran-ppresident/ adresinden 06.07.2021 tarihinde erişildi.
• The Iran Project. (2019). Iran, Kyrgyzstan to Boost Cooperation in Counter-Terrorism: Minister. https://theiranproject.com/blog/2019/09/14/iran-kyrgyzstan-to-boost-cooperation-in-counter-terrorism-minister/ adresinden 14.03.2021 tarihinde erişildi.
• Timetürk. (2015). İran'a Uygulanan Ambargonun Tarihçesi. https://www.timeturk.com/iran-a-uygulanan-ambargonun-tarihcesi/haber-28499 adresinden 15.06.2021 tarihinde erişildi.
• Timor, A. (2000). Hazar Denizi Bölgesi Petrol ve Doğal Gaz Kaynakları. Coğrafya Dergisi, 0(8), 213-236.
• Trading Economics. (2021). https://tradingeconomics.com/iran/imports-by-country adresinden 17.03.2021 tarihinde erişildi.
• Türk, F. (2017). Tacikistan’da Dış Güçler: Rusya, Çin, Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği, İran ve Türkiye. Elektronik Siyaset Bilimi Araştırmaları Dergisi, 8(2), 83-100.
• Uysal, O. (2014). Kazakhstan-Turkmenistan-Iran Railway to Open Today. Turkish Railway Journal and Review. https://railturkey.org/2014/12/03/kazakhstan-turkmenistan-iran-railway/ adresinden 12.03.2021 tarihinde erişildi.
• Yegin, A. (2015). İran’ın Yumuşak Gücü. Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA).
• Yuldasheva, G. (2020). Iran-Uzbekistan Relations in the Regional Security Context. Asian Journal of Peacebuilding, 8(1), 187-202.