MİDİLLİ ADASI’NDA SALGIN HASTALIKLAR (1890-1912)

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 23, 195 - 212, 30.03.2023

Arzu Baykara Taşkaya

https://doi.org/10.31455/asya.1143534

Öz

Midilli Adası, önemli bir mevkide oluşu sebebiyle Osmanlı Devleti’nde karantina uygulamasının yapıldığı ilk yerlerden biri olmuştur. Adada; çiçek, kızamık, kolera, kuduz, menenjit, tifo, veba gibi birçok hastalık görülmüştür. 1907 yılında çıkan veba ise adada büyük etkilere yol açmıştır. Veba hastalığının çıkmasıyla başta ada ve İstanbul olmak üzere irtibatlı olduğu birçok yerde tedbir alınmak zorunda kalınmıştır. Vakaların teşhisi için İstanbul’dan ve İzmir’den bir bakteriyolog getirilmiş; durumla alakalı tedbirler alınmıştır. Kısa sürede yayılma alanı bulan veba, çuval içindeki ölü farelerle temas eden iki şekerci çırağına bulaşmış; esnaftan Bakkal Yorgi’nin fareyi çöpe atmasıyla temaslı sayısı artmıştır. Fırıncı çırağında ise vebanın belirtileri kasık şişliğinden anlaşılmıştır. Veba, Midilli’den Dikili’ye gidenlerden Anadolu’ya da geçmiştir. Vebayı tedavi etmek için ilaç kullanılmıştır. Daha sonra hastalığın gidişatı ve yayılımına bakarak Paris’teki Pasteur Enstitüsü’nden serum getirtilmiş; tedavi bu şekilde yapılmıştır. 1907’de Midilli Adası’nda başlayan veba, üç ay süreyle devam etmiş; karantinalarla ve alınan sıkı kordonlarla önlenebilmiştir. Halk, hastalığın idamesinden ve yapılan yardımlardan memnun kalmamış; özellikle hastalığın ekonomisinin yerel belediyelerden karşılanması tepkiye yol açmıştır. Bu çalışmada Midilli Adası’nda meydana gelen hastalıklar ve 1907’de meydana gelen veba hastalığının, ada ve çevresindeki etraf sancakları nasıl etkilediği arşiv belgelerinin izinde incelenmiştir. Osmanlı Devleti’nin özellikle halkın sağlığını koruma konusunda yaptığı çalışmalar ve hastalıklarla nasıl mücadele edildiği ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Midilli Adası, Karantina, Bulaşıcı Hastalıklar, Veba, Tedavi

EPIDEMIC (COMMUNICABLE) DISEASES ON LESBOS ISLAND (1890-1912)

Öz

Lesbos Island was one of the first places where quarantine was applied in the Ottoman Empire due to its location. Many diseases such as smallpox, measles, cholera, rabies, meningitis, typhoid, and plague were widespread on the island. The plague, which broke out in 1907 had great effects on the island.With the outbreak of the plague, precautions had to be taken in many places, especially in the island and Istanbul, to which it was connected. A bacteriologist was brought from Istanbul and Izmir for the diagnosis of the cases, and measures were taken accordingly. The plague, which spread in a short time, infected two confectioner’s apprentices who came into contact with the dead mice in the sacks; the number of contacts increased after one of the shopkeepers, Grocery Yorgi, threw the mouse away. The symptoms of the plague in the baker’s apprentice were understood from the inguinal swelling. The plague also spread to Anatolia from those who went from Lesbos to Dikili. The government attempted to treat plague with medication. Given the course and spread of the disease, serum was brought from the Pasteur Institute in Paris and used as a treatment. The plague, which first appeared on Lesbos Island in 1907, continued for three months; was prevented by quarantines and tight cordons. The public was not satisfied with the disease prevention and the assistance provided. In particular, the financing of health maintenance by local municipalities resulted in social unrest. In this study the diseases that occurred in Lesbos Island and how the plague, which occurred in 1907, affected the island and surrounding sanjaks were examined based on the documents. The studies of the Ottoman Empire especially on protection of public health and how they struggled with diseases were discussed.

Anahtar Kelimeler

Lesbos Island, Quarantine, Infectious Diseases, Plague, Treatment

Kaynakça

• Amedi Mektubi Kalemi A.,MKT.MHM. 356 , 19, , A.}MKT.MHM. 355,4, A.}MKT.MHM,561 ,3;A.MKT,MHM,439,50, A.}MKT.MHM. , 594 ,16, A.,MKT.MHM. 569, 19.
• Babıali Evrak Odası BEO,3150 , 236236, BEO,3599,269869 ; BEO,3183, 238673 BEO 3190 , 239196, BEO,2917 , 218763 BEO, 3184 , 238789,BEO 3177 , 238202, BEO,3177 , 238201 ,BEO 3183 , 238717, BEO 2903 , 217684. Cevdet Tasnifi (Askeriye) C..AS, 459 , 19122.
• Dahiliye Nezareti(Mektubi) DH.MKT. 1703 , 81, DH,MKT,2388,66, DH,MUİ,42,64, ,DH. MKT 2401,96, DH,MKT,213,52, DH.MKT,1198,87 ; DH.MKT,1198,4-21, DH.MKT,1198,4- 29, DH.MKT,1198,4- 31, DH.MKT,1198,4- 37, DH.MKT,1198,4- 39, DH.MKT,1198,4- 43, DH.MKT,1198,4- 51, DH.MKT,1198,4- 63, DH.MKT,1198,4- 88, DH.MKT,1198,4- 90, DH.MKT,1198,4- 98; DH.MKT 1228 ,4, DH.MKT.2344 , 72; DH.MKT 354,47;DH.MKT 354,47 , DH.MKT,2366-80 ,DH.MKT,1198,4.
• Dahiliye Nezareti (Islahat) DH.TMIK.S.,43,32.
• Dahiliye Nezareti (Şifre) DH.ŞFR. 388 , 125,DH,ŞFR,389,11.
• Dahiliye Nezareti (Muhaberat-ı Umumiye İdaresi ) DH,MUİ,8, 6.
• Hariciye Tasnifi (İstanbul Murahhaslığı) HR,İM 160 , 103,HR.İM, 164 , 3 HR.İM. 164 , 3-2.
• Hariciye Tasnifi (Mektubi) HR.MKT,541,21, HR.MKT,533,96, HR.TH,152,9.
• Hariciye Tasnifi (Şifre )HR.SFR.3. 710 , 65.
• İrade Tasnifi( Dahiliye) İ..DH. 589 ,41033, İDH,569,41033.
• İrade Tasnifi (Hususi) İ.HUS,159,28.
• Maarif Nezareti(Mektubi) MF,MKT,167,44,MF,MKT,450,19.
• Maarif Nezareti (Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi) MF,İBT,231,7.
• Yıldız Sarayı( Hususi ) Y..A...HUS. 291 , 60.
• Zaptiye ZB ,478 , 145; ZB 46,53,ZB,598 ,52, ZB,390,101, ZB 491 , 64 , ZB 491 , 60,ZB,598, 11.
• Acun, F. (2006). Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akyol, M. (1970). Kolera. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı.
• Arıkan, Z. (2006). Midilli-İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXV(40), 1-28.
• Arıkan, Z. (2010). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Midilli. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, IV(Kısım. I), 1045-1074.
• Ayar, M. (2007). Osmanlı Devletinde Kolera: İstanbul Örneği (1892–1895). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Ayar, M. & Kılıç Y. (2017). Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi-Journal of Turkish World Studies, 17(2), 163-181.
• Baykara Taşkaya, A. (2021). Midilli Adası’nda Sabun İmalatı. (Ed: M. Sarıoğlan & F. Sansar). Güncel İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları İçinde (s.63-94). Liyon: Livre de Liyon.
• Barkan, Ö. L. & Meriçli, E. (1988). Hüdâvendigar Livası Tahir Defterleri I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Braudel, F. (2004). Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV.- XVIII. Yüzyıllar, (çev: M. A. Kılıçbay). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Briggs, A. (1961). Cholera and in the Nineteenth Century. Past and Present, 19(April 1961), 76–96.
• Bozkurt, N. (1994). Deri. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Vol. 9) İçinde (s. 174-175). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Büyükkal, I. (2015). Midilli-Egenin Huzur Köşesi. İstanbul: Aya Yayınevi.
• Choiseul-Gouffier, M.G.A.F.,C .de. (1782). 1752-1817, Voyage Pittoresque de la Grèce. Paris.
• Cuinet, V. (1892). La Turque D’Asie. Vol 1. Paris: Ernest Leroux.
• Çadırcı, M. (1994). Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu İçinde (s. 295-321). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çadırcı, M . (2013). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çavuş, R. (2017). II. Abdülhamid Döneminde Dâülkelp (Köpek Hastalığı-Kuduz) Tedavihanesi. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(1), 46-61.
• Darkot, B. (1942). Ayvalık. İslam Ansiklopedisi, (Vol. 2) İçinde (s. 878). İstanbul.
• Darkot, B. (1993). Midilli. İslam Ansiklopedisi, (Vol. VIII) İçinde (s. 282-284).İstanbul.
• Kaya, F. (2018). Lisânü’l-Etibbâ (Tabiplerin Dili), Tabiplerin Dili, Metin Dizin. İstanbul: Hiperlink Yayınları.
• Duran, F. S. (1996). Büyük Atlas. İstanbul: Kanaat Yayınları.
• Düstur, 1. Tertip. VII. (1941). Ankara, 812-815.
• Erim, H. (1948). Ayvalık Tarihi. Ankara: Güney Matbaacılık.
• Eroğlu, H., Dinç G. & Şimşek, F. (2014). Osmanlı İmparatorluğunda Telkîh-i Cüderî (Çiçek Aşısı)”. Millî Folklor, 26(101), 193-208.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i Umûr-ı Belediye, (Cilt: 9). İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Gerlach, S. (2010). Türkiye Günlüğü, (Ed: K. Beydilli), (çev: Turkis Noyan), (Cilt: 2). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gülesen, Ö. (1973). Epidemiyoloji. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Hatipoğlu, N., Hatipoğlu, H., Kuzdan, C., Şanli, K., Engerek, N & Şiraneci, R. (2013). Kızamık. JOPP Dergi 5(3), 105-113.
• İşbilir, Ö. (2016). Kalebend. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Cilt: Ek-2) İçinde (s.5-7). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ibni Battuta Seyahatnamesi. (2000). (çev: A.Sait Aykut), (Cilt: 2). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karpat, K. H. (1978). Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893. International Journal of Middle East Studies, 0(9), 237–274
• Kanra, G. & Kara, A. (2001). Kuduz: Patogenez, Tanı ve Profilaksi. Hacettepe Tıp Dergisi, 32(2), 114 –124.
• Kiel, M. (2005). Midilli . Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Vol. 30) İçinde (s.11-14). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ortaylı, İ. (1985). Osmanlıda Yerel Yönetim Geleneği. İstanbul: Hil Yayınevi.
• Öz, T V. (1944). Epidemik Tifüs II. Klinik, 0(9), 295-297.
• Özdemir, H. (2005). Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918. Ankara :Türk Tarih Kurumu Basımevi .
• Özer, S. (2016). I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını. Belleten, LXXX(287), 219-260.
• Oya, Ö. & Kanyılmaz, D. (2004). Yeni Eliminasyon Hedefi: Kızamık ve Epidemiyolojisi. A.Ü.Tıp Fakültesi Mecmuası, 57(1), 31-38.
• Özlü, Z. (2017). Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında). Belleten, 81(291), 419-480.
• Panzac, D. (2007). Osmanlı Devleti’nde Veba (1700-1850). Çev: Serap Yılmaz.İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Payzın, L. (2008). XVIII. Yüzyılda Midilli Adası. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ayten Can Tunalı). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Post, J. D. (1976). Famine, Mortality, and Epidemic Disease in the Process of Modernization. The Economic History Review, 29(1), 14-37.
• Sarıyıldız, G. (1998). Osmanlıda Hıfzısıhha. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Cilt: 17) İçinde (s.319-321). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Sarıyıldız, G. (2000). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını. Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler, (22–23 Mayıs 2000) İçinde 309–319. İstanbul.
• Sarıyıldız, G. (2001). Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi .
• Sarıyıldız, G. (2020). Karantina. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Cilt: 24) İçinde (s. 463-465). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şakiroğlu, M. (1993). Cezâyir-i Bahr-i Sefîd. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Vol: 7) İçinde (s. 501-501). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şemsettin Sami. (1316). Kāmûsü'l-A'lâm, (Vol: 6). İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şehsuvaroğlu, B. N. (1950). Chlolera. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, 1(3), 419-427.
• Şehsuvaroğlu, B. N. (1954). Tarihi Kolera Salgınları ve Osmanlı Türkiye. İstanbul Üniversitesi, Tıp Fakültesi Mecmuası, Ayrı Basım, 282-299.
• Temel, M. (2008). Atatürk Dönemi’nde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele. İstanbul: Nehir Yayınları.
• Tekin, K. H. (2014). Osmanlı Devleti’nde Gelenekten Yeniliğe Geçişin Anlamlı Bir Sembolü: Mecidi Nişanları. The Journal of Academic Social Science Studies, 0(28), 393-411.
• Uludağ, O. Ş. (1938). Son Kapitülasyonlardan Biri Karantina. Belleten, Temmuz-I. Teşrin 1938, 445-467.
• Uras, N. (1944). Lekeli Humma. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Ünver, A. S. (1935). Türkiye’de Veba (Taun) Tarihçesi Üzerine. Tedavi Kliniği ve Laboratuarı, 0(5), 70-88.
• Ünver, A . S. (1948). Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi. İstanbul: Akgün Matbaası.
• Ünver, M. (2012). Midilli Adası’nın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1914). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (Danışman: Prof. Dr. Mahir Aydın). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal, A . (2002). XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Cezayir-i Bahr-i Sefid (Akdeniz, Ege Adaları) ya da Kaptan Paşa Eyaleti. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(12), 251-261.
• Ünen, U. (2013). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İdaresinde Rodos. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Bülent Çelik ). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Varlık, N. (2011). Tâun. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Vol: 40) İçinde (s. 175-177). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yıldırım, N. (1994). 1893’te İstanbul’da Kolera Salgını. Tarih ve Toplum. Eylül 1994(129), 14-29.
• Yorulmaz, A. (2000). Ayvalık’ı Gezerken. Ayvalık: Geylan Yayınevi.
• 1301 ,1303,1318 Cezayir-i Bahr-i Sefid Salnamesi . Rodos: Vilayet Matbaası.