HAREZMŞAHLAR DEVLETİ’NDE KANGLI-KIPÇAK UNSURLARIN ROLÜ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılına Armağan Özel Sayısı, 19 - 30, 31.12.2023

Mehmet Ali Çakmak

https://doi.org/10.58640/asyar.1410935

Öz

Harezmşahlar Devleti, Harezm sahasında kurulmuş bir Türk devleti olup, adını kurulduğu coğrafyadan almıştır. Harezm sahasının kuzeydoğusunda yaşayan Kanglı-Kıpçak boylarıyla Harezm hükümdarları arasında ilişkiler mücadele temelli başlamıştır. Daha sonra Harezmşah İlarslan zamanında iyi ilişkiler kurulmaya çalışılmış, Harezmşah Alaeddin Tekiş’in, Kanglı boylarından Uran kabilesi şefinin kızı Terken Hatun ile evlenmesi üzerine ilişkilerde sıhri akrabalık ve buna bağlı oluşan güvene dayalı bir dönem başlamıştır. Bu dönemde Uran kabilesi beyi Alp-Kara ile başlayan pek çok Kanlı-Kıpçak unsur, boy beylerinin kontrolü altında Harezmşahlar Devleti’nin idaresi altına girmiştir. Taraflar arasında akrabalık bağlarıyla güçlendirilerek oluşturulan bu güven ortamına rağmen, sonraki yıllarda da mücadeleler yaşanmıştır. Tekiş öldükten sonra oğlu Alaeddin Muhammed zamanında, Valide Sultan sıfatıyla Terken Hatun, hizmete alınan kalabalık Kanglı-Kıpçak unsurlardan aldığı güce dayanarak, devlet içinde alternatif bir güç haline gelmiştir. Harezmşah Alaeddin Muhammed, annesinin tavassutuyla önemli mevkilere gelerek daha çok Valide Sultan’a bağlılık gösteren Kanglı-Kıpçak kökenli asker-sivil bürokratlara, hükmetmekte büyük zorluklar yaşamış, bu durum Harezmşahlar Devleti’ni, elde edilen önemli askeri başarılara rağmen çok zayıflatmıştır. Bu çalışmada, özetlenen sürecin kaynaklarda ve araştırmalarda yer alan ayrıntılarına değinilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezmşahlar Devleti, Kanglı-Kıpçaklar, Terken Hatun, Cend, Gürgenç

Kaynakça

• Ahincanov, Sercan M. (2014). Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar. Çev., Kürşat Yıldırım. İstanbul.
• Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Haz., Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. (1988). Tarih-i Cihan Güşa-II. Çev., Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Cüzcani, Minhâc Sirâc. (2015). Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar), Tercüme ve Notlar. Haz., Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• De Guignes. (1924). Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-i Umumisi. Çev., Hüseyin Cahit. İstanbul: Tanin Matbaası.
• d’Ohsson, A. Konstantin. (2008). Moğol Tarihi. Çev., Bahadır Apaydın. İstanbul: Nesnel Yayınları.
• Doygun, Meryem. (2019). Harezmşahlar-Moğol Münasebetleri ve Harezmşahlar Devleti’nin İnkırazı, Basılmamış Doktora Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Gürbüz, Meryem. (2014). Harizmşahlar Devlet Teşkilatı-Ekonomi-Kültür. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• İbnü’l Esir. (2016). El-Kâmil fi’t-Tarih-VIII. Çev., Ahmet Ağırakça vd. İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1992). Harezmşahlar Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Nesevî, Muhammed bin Ahmed. (1953). Sîret-i Sultan Celaleddin Mengübirti. Neşr., Hafız Ahmed Hamdi. Kahire.
• Özel, Haşim. (2020). Kıpçak Uruk ve Boyları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Turan, Osman. (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi. İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Yorulmaz, Osman. (2012). Geçmişten Günümüze Kanglı Türkleri. İstanbul: Ötüken Yayını.