AFRODİT DAVASI: İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk Basınında Sansür Uygulamasına Bir Örnek

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 6, 132 - 167, 01.08.2022

Yaşar Semiz , Güngör Toplu

https://doi.org/10.56448/ataddergi.1109484

Öz

Malatya Milletvekili Nasuhi Baydar Eylül 1939’da Fransız yazar Pierre Louys'in "Afrodit" isimli romanını Türkçeye çevirmişti. Türkçeye çevrilmesinin ardından roman, bazı okuyucular tarafından “müstehcen” olduğu ve Türkiye’deki ahlaki değerlere zarar vereceği gerekçesi ile şikâyet edildi. Polis tahkikatından sonra konunun İstanbul savcılığına intikal etmesiyle Afrodit davası başladı. Mahkeme, eserle ilgili şehir tarihi yazması ile ünlenen İbrahim Hakkı Konyalı’yı bilirkişi tayin etti. Konyalı’nın, Afrodit kitabının müstehcen olduğu konusunda görüş bildirmesi üzerine savcılık, kitabın toplatılmasına karar verdi. Kitabın yayımcısı Semih Lütfi Erciyas ile basımcısı Kenan Basımevi sahibi Kenan Dinçman hakkında dava açıldı. Yargı süreci devam ederken davaya ilişkin yazılarından dolayı Yunus Nadi, Necip Fazıl, Vala Nurettin, Şevket Rado, Halil Lütfi Dördüncü, Sabiha ve Zekeriya Sertel, Ethem İzzet Benice gibi yazarlar hakkında da davalar açıldı. Başta Cumhuriyet gazetesi olmak üzere birçok gazetede kalem kavgaları yaşanmaya başladı. Gelişmeler edebiyat ve yayın dünyasında yakından takip edildi. Davanın ilk celsesinde hâkim, söz konusu eserle ilgili uzman görüşü alınması için önce İstanbul Edebiyat Fakültesi öğretim üyelerinden ardından da Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu üyelerinden oluşturulan heyetlerden eserin müstehcen olup olmadığı ve bir sanat eseri olarak kabul edilip edilemeyeceği konusunda görüş istenmesine karar verdi. Bilirkişiler, romanın müstehcen olmadığı ve bir sanat eseri olduğu konusunda görüş bildirdi. Bu görüşün ardından mahkeme, Afrodit kitabı, onu çeviren yazar, yayınlayanlar ve kitap yüzünden açılan basın davaları hakkında beraat kararı verdi. Karar temyiz edildi ancak temyiz mahkemesi de beraat kararını onayladı.

Anahtar Kelimeler

Afrodit, Müstehcen, Sansür, Yargılama Süreci, İbrahim Hakkı Konyalı, Pierre Louys

Kaynakça

• TBMM Zabit Ceridesi, (1 Mart 1926). Devre 2, C. 23, İçtima senesi 3, 64. İçtima, 45
• TBMM Zabit Ceridesi, (12. 05, 1937). Devre 5, C. 18, İçtima 2, 58. Birleşim, 81.
• TBMM Zabit Ceridesi, (24 Nisan 1940). Devre 6, C. 10, İçtima 1, 43. İnikat, 129.
• TBMM Zabit Ceridesi,(22 Mayıs 1940) Devre 6, C. 11, İçtima 1, 54. İnikat.
• TBMM Zabit Ceridesi, Devre 4, C. 3, Fevkalade içtima, 35. Toplantı, 25 Temmuz 1931, 366.
• “Afrodit Davaları Sona Erdi”, Akşam, (20 Nisan 1940), 6.
• “Son Afrodit Davası Dün Bitti”, İkdam, (20 Nisan 1940), 2.
• Taner, A. (2009). “I. Meşrutiyet Döneminde Matbuat ve Neşriyat Yasakları”, Tarihin Peşinde, S. 2, Konya.
• Dalkılıç, M. (24 Nisan 1939). “İzmit Resim Sergisi ve Müstehcen Kelimesinin Şümulü”, Haber Akşam Postası, 3.
• Deniz, G. (2015). Cumhuriyet Dönemi Basın Yayın Yasakları (1923- 1960), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara.
• Salahaddin, G. (25 Şubat 1940). “Afrodit’in Muhakemesi– Adliye Şimdiye Kadar Böyle Kalabalık Görmemişti”, Cumhuriyet, 2.
• İhsan, I. (2006). Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi. C. 5, Elvan Yayınları, Ankara.
• “İstanbul Matbuatı Mahkemede”, Cumhuriyet, (28 Şubat 1940), 1- 5.
• Feridun, K. (1955). Karabekir’in Kitabi Niçin ve Nasıl Yakıldı, Siyasi Dargınlıklar, C. 5, Ekicigil Matbaası, İstanbul.
• Safaeddin, K. “Takdir Hakki- Afrodit’in Doğurduğu Bir Mesele”, Cumhuriyet, (29 Nisan 1940).
• Kısakürek, N. F. (26 Şubat 1940). “Rapor”, Son Telgraf, 1.
• “Konyalı’nın Mektubu”, Cumhuriyet, (23 Şubat 1940), 1- 5.
• Konyalı, İ. H. (1940). Tarihi Afrodit, Numune Matbaası, İstanbul,
• “Necip Ali Kücüka Diyor ki”, Cumhuriyet, (29 Şubat 1940), 1- 6.
• Nadi, N. (10 Temmuz 1964). “Afrodit Davası ve Geri Davranışlar”, Cumhuriyet,
• Nadi, N. (1979). Perde Aralığından, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 78- 79.
• Nadi, Y. (20 Şubat 1940). “Afrodit işinin mahiyeti– İbrahim Paşa Sarayını Yıktırmakta Elbirliği Eden Kuvvetler Afrodit Davasında da Omuz Omuza Yürüyor”, Cumhuriyet, 1.
• Luis, P. (1939). Afrodit– Eski Adetler, Türkçe çevirisi Nasuhi Baydar, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul,
• Ozansoy, H. F. (29 Ağustos 1939). “Müstehcen Nedir”, Son Posta, 6.
• Ozansoy, H. F. (1970). Edebiyatçılar Çevremde, Sümerbank Kültür Yayınları, Ankara,
• Safa, P. (12 İkinci kânun 1940). “Davacı Biziz”, Cumhuriyet, 3.
• Safa, P. (19 Şubat 1940). “Hadiseler Arasında- Afrodit Ticareti”, Cumhuriyet, 3.
• Said, M. (24 Şubat 1940). “Afrodit Etrafında– Eserin Mütercimi Nasuhi Baydar İzahat Veriyor”, Cumhuriyet,
• Semiz, Y. (2015). “Atatürk ve Kazım Karabekir Paşa”, Kazım Karabekir Paşa’ya Vefa, Kombassan Vakfı Yayını, Konya, 125.
• Semiz, Y. (2015). “İbrahim Hakkı Konyalı (1896– 1984), Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı Konyalı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Konya, 133– 134.
• Sertel, S. Z. (8 Şubat 1940). “Afrodit Davası”, Tan, 5.
• Sertel, S. Z. (11 Şubat 1940). “Geri Zihniyet, İleri Zihniyet”, Tan, 5.
• Sertel, S. Z. (25 Şubat 1940). “Gençliğin Hassasiyeti”, Tan, 5.
• Tuna, S. (Bahar 2021). “Erken Cumhuriyet Döneminde Türk Basınına Yönelik Önemli Bir Dava: Akşam Gazetesi Davası”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (347– 375), 33
• Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi. (2006). C. 5, Elvan Yayınları, Ankara.
• “Vatandaşların çok önemli bir kısmını üniversite öğrencileri oluşturuyordu.” Cumhuriyet, (25 Şubat 1940), 1.
• Uraz, M. (1937). Esad Mahmud: Hayatı, Eserleri, Sühulet Kitabevi, İstanbul.
• Us, A. (21 Şubat 1940). “Bir Yıkmanın Mesuliyeti”, Vakit,
• Us, A. (28 Şubat 1940). “Cumhuriyet Mahkemelerinin İstiklaline Hürmet”, Vakit, 1.
• Yamaç, C. (11 Nisan 1940). “Vitrin”, Servet-i fünun– Uyanış, C. 87, No. 2277.
• Yılmaz, M.- Doğaner, Y. (2007). Cumhuriyet Döneminde Sansür (1923– 1973), Siyasal Kitabevi, Ankara.
• Yöntem, A. C. (1977). “Fazıl 1759- 1810”, İslam Ansiklopedisi C. 4, MEB yay. İstanbul.