TARİHİ VE ARKEOLOJİK VERİLER IŞIĞINDA ESKİ ÇAĞ'DA TORTUM

Yıl 2020, Sayı: 64, 399 - 439, 26.06.2020

İshak Küçükyıldız

Öz

Erzurum ilinin kuzey ilçelerinden Tortum, Erzurum'a bağlı olmakla birlikte, Karadeniz Bölgesinin Doğu Karadeniz Bölümünde ve Çoruh Irmağı'nın önemli kollarından birisini meydan getiren Tortum Çayı Vadisinde yer almaktadır. Doğu Anadolu’yu Karadeniz ve Kafkasya’ya bağlayan tarihi yollar üzerinde bulunması, ilçenin stratejik önemini artırmış ve bu durum tarih boyunca çeşitli milletlerin bu coğrafyaya yerleşmelerine neden olmuştur.
Bölgede tarih öncesi dönemlerden itibaren başlayan yerleşim faaliyetleri günümüze kadar devam etmiştir. Tortum ve çevresinde çok sayıda tarih öncesi ve tarihi dönemlere ait arkeolojik merkezler mevcuttur. Bu merkezlerde yapmış olduğumuz incelemeler sonucunda ilçenin ilk olarak kalkolitik dönem itibariyle yerleşim gördüğünü ve kesintisiz yerleşime sahne olduğu anlaşılmaktadır.
Bu çalışma iki aşamada incelenmiştir. Birincisi bölgede gerçekleştirmiş olduğumuz yüzey araştırmaları sırasında tespit edilen İlk Çağ'a ait olan kale ve höyüklerin incelenmesi bir diğer aşamada ise bu merkezlerde elde etmiş olduğumuz keramiklerin değerlendirilmesidir. Bunların neticesinde bölgenin Eski Çağ tarihini aydınlatmak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tortum, Demir Çağ, , Karaz, Diauehi

TORTUM İN ANCIENT AGE IN THE LIGHT OF HISTORICAL AND ARCHAEOLOGICAL DATAS

Öz

Kaynakça

• Aksoy, Ahmet. (1981). Tortum Vadisi Vejetasyonunun Bitki Sosyolojisi Yönünden Araştırılması. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi Botanik Bölümü.Erzurum.
• Altaş, Namık Tanfer. (2014). “Fonksiyonel Özellikleri Bakımından Uzundere Kasabası”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/1, Erzurum, 229-247.
• Arıcı, Fatih. (2011). Bağbaşı ve Serdarlı Kır Yerleşmelerinin Coğra¬fi Etüdü (Erzurum Tortum), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Arıcı, Fatih; Zerrin, Karakuzulu. (2012). "Ödük (Serdarlı) Çayı Vadisinin Kalkınmasında Organik Tarımın Uygulanabilirliği". 1. Ulusal Coğrafya Sempozyumu. Erzurum, 231-243.
• Atalay, İbrahim. (1984). Uygulamalı Hidrografya I. İzmir.
• Atalay, İbrahim; Yılmaz, Özer; Tetik, Mehmet (1985). Kuzeydoğu Anadolu Ekosistemleri. Ankara.
• Aydın, Dündar (1998), Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara.
• Barnett , Richard. (1990). “Urartian Art and Archeology”, CAH, Vol 3 Part I, 322-344.
• Barnett, Richard (1982), “Urartu”. CAH III /2. 314-371.
• Bilgin, Mehmet, (2010). Doğu Karadeniz (Tarih-Kültür-İnsan), Ötüken, Ankara.
• Burney, C. A. - Lang, D. M. (1971). The Peoples of the Hills, London.
• Cahen, Claude (2002), Osmanlılardan Önce Anadolu, İstanbul.
• Cavaıgnac, E. (1936). Le Probleme Hittite. Paris.
• Ceylan, Alpaslan. (2014). "The Kingdom of Diauehi and the Urartians in Northeast Anatolia in light of new findings" Urartians,İstanbul.
• Ceylan, Alpaslan (2015). Doğu Anadolu Araştırmaları -II, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları
• Ceylan, Alpaslan. (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Er-zincan-Kars-Iğdır) (1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Er-zincan-Kars-Iğdır) (1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, Alpaslan. (2015). Doğu Anadolu Araştırmaları -Iı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları
• Ceylan, Alpaslan.; Bingöl. Akın, vd. (2008). “2006 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırması, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı Ankara, 129-149.
• Ceylan, Alpaslan.; Günaşdı, Yavuz. (2018). Erzurum'un Eskiçağ Kaleleri, Erzurum.
• Ceylan, Alpaslan;Günaştı, Yavuz. (2017), “Erzurum ve Çevresindeki Urartu YazıtlarınınTarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt :IV Sayı XIII,313-350.
• Ceylan, Nezahat; Günaşdı, Yavuz. vd. (2015). “2013 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları” 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara, 71-92.
• Çilingiroğlu, Altan. (1983). “Urartu Sur Duvarları Üzerinceylae Düşünceler”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, II, 28-37.
• David Marshall Lang (1997). Eski Halk ve Ülkeler, Gürcüler, Çev.: Neşenur Domaniç, Ceylan Yay. İstanbul.
• Dıakonoff, I. M. (1951), “Assiro”. Vavilonskie İstocniki po istorii 2/3. 52-73 . Grousset, Rene. (2005). Başlangıcından 1071‟E Ermenilerin Tarihi, Çev: Sosi Dalanoğlu, İstanbul.
• Hassan, Abdulkadir Ahmed. (2015). Uzundere’nin (Erzurum) İklim özellikleri ve İklimin Ana Çizgileriyle Çevresel Etkileri. (Yayımlanmamış Yük-sek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Honıgmann, Ernst. (1970). Bizans Devletinin Doğu Sınırı, İstanbul.
• Irmak, Mehmet. Akif. (2003). Tortum Çayı Havzasının Odunsu Bitkilerinin Peyzaj Mimarlığında Kullanım Olanakları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kırzıoğlu, Fahrettin. (1976). Osmanlıların Kafkas İllerini Fethi (1451- 1590), Ankara.
• Kırzıoğlu, Fahrettin. (1953). Kars Tarihi I, İstanbul.
• Kırzıoğlu, Fahrettin. (1992). Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçak-lar İlk Kıpçaklar (M.Ö. VII. - M.S. VI. yy.). ve Son Kıpçaklar (1118- - 1195) ile Ortodoks - Kıpçak Atabekler Hükümeti (1267 -1578) Ahıska/ Çıldır Eyaleti Tarihi’nden),Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• Koday, Saliha; Kaya, Günay. (2012). "Erzurum İlinde Tarım ve Hayvancılık". 1. Ulusal Coğrafya Sempozyumu. Erzurum, 73-87.
• Konukçu, Enver. (1989). “Tarihte Erzurum” Şehr- i Mübarek Erzurum, Ankara.
• Konukçu, Enver. (1992). Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara.
• Koşay, Hamit . (1943). “Karaz Sondajı”. III. Türk Tarih Kongre¬si. Ankara. 165-169.
• Koşay, Hamit Zübeyr - Vary, Hermann (1964), Pulur Kazısı. Ankara.
• Koşay, Hamit Zübeyr - Vary, Hermann (1967), Güzelova (Tufanç) Er-zurum Kazısı 1961, Ankara.
• Koşay, Hamit Zübeyr (1962), “Pulur Kazısı, 1960”. Tarih Araştırmaları Dergisi 11, Ankara, 25-28.
• Koşay, Hamit Zübeyr (1964), “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırma¬ları)”. Atatürk Konferansları I. Ankara, 91-94.
• Koşay, Hamit Zübeyr (1984), Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. Anka¬ra: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları
• Koşay, Hamit Zübeyr; Turfan. K (1959), “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”. Belleten XXIII/91. Ankara, 349 - 413.
• Koşay, Hamit Zübeyr;Turfan. K (1959), “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”. Belleten XXIII/91. Ankara, 349 - 413.
• Ksenophon (2011). Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çev: Oğuz Yarlı¬gas, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Küçükyıldız, İshak. (2017a). Erzurum’un Kuzey İlçelerinde Tarihi Ve Arkeolojik Veriler (Tortum - Uzundere) Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Erzurum:
• Küçükyıldız, İshak. (2017b). "Tortum Çayı Havzasının Tarihi Coğrafyası"Anasay 1,197-121.
• Küçükyıldız, Nagehan (2019). "Artvin ve Çevresinin Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme" Artvin Tarihi Araştırmaları I,İstanbul,1-16
• Melikişvili, Georgi Aleksandrovic (1960). Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova.
• Orhan, Tuba. (2008). Uzundere İlçesi ve Yakın çevresinin Ekoturizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Sınıflandırılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Özgül, Oktay. (2007). Tortum ve Narman Çevresinde Tarihi ve Arkeolo¬jik Araştırmalar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Özgül, Oktay. (2015). “Erzurum Tortum'da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya,” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/8. Edirne,69-92.
• Payne, Margaret R. (2006). Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul.
• Pehlivan, Mahmut (1984). En Eski Çağlardan Urartu‟nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pehlivan, Mahmut (1990). “Karaz Kültürü ve Hurriler” Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, Van, 162 - 176
• Piotrovskii, Boris, B. (1966). II Regno Dı Van Urartu, Roma.
• Piotrovskii, Boris, B. (1969). Urartu, Geneva.
• Procopıus (1914). History of the Wars, Book I-II, Trans: H.B. Dewing. Londra.
• Salvinİ, Mirjo. (1995). Geschichte Und Kultur Der Urartäer, Darmst.
• Strabon (1993). Antik Anadolu Coğrafyası. (Geographika: XII-XIII-XIV), Çev: Adnan Pekman, İstanbul.
• Subaşı, Ömer (2013), “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti”, Turkish Studies, 8/5, 705-731.
• Toksoy, Ahmet (1995). Bizanstan Akkoyunlulara Tav–ili/Tao Bölgesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal bi¬limler Enstitüsü.
• Ün, Halil İbrahim. (2019). Erzurum Tortum İlçesinde Bulunan Mimari Eserler, Yayınlamlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Erzurum.
• Wılson, J.V.K. (1962). “The Kurbail Statue of Shalmaneser III”. Iraq XXIV-2. 90-115.
• Yılmaz, Hasan. (2006). Erzurum-Uzundere Karayolu şevlerinde Doğal Olarak Yetişen Bitkilerin Estetik ve Fonksiyonel Yönden Değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Yılmaz, Osman. (1991). Tortum Çayı Havzasının Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, Sefa. (2007). Okçular/Berta Havzası ve Çevresinde Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Yayımlanmamış Doktora Tezi,, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.