DİYARBAKIR İÇKALE’DE BULUNAN 19. - 20. YÜZYIL YAPILARININ GİRİŞ CEPHE DÜZENLEMELERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Sayı: 33, 25 - 38, 14.04.2019

Sahure Yariş

Öz

Mezopotamya’nın kuzeyinde bulunan Diyarbakır, Güneydoğu
Anadolu Bölgesi’nin orta kısmında yer almaktadır. Şehrin etrafı yüksek olduğu
için şehir, çukur bir havza görünümündedir. Şehrin ne zaman kurulduğu ile
ilgili kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Şehrin yönetim merkezi olarak
kullanılmış olan İçkale’de bulunan Amida Höyükte yapılan yüzey araştırmaları
sonucu M.Ö. 3 binlerde bölgeye egemen olan Hurrilere dair izlere
rastlanılmıştır.

Etrafı surlarla çevrilerek kentten ayrılmış olan İçkale,
kuruluşundan günümüze kadar yönetim birimlerinin bulunduğu bir alandır. Alan
içerisinde Amida Höyük, Artuklu Sarayı gibi birçok yapı yer alır. İçkale’yi
çevreleyen ve Artuklu Kemer’inin devamı niteliğindeki ilk surların bir bölümü
daha sonra yıkılmıştır. Osmanlı döneminde Kanuni Sultan Süleyman zamanında
İçkale surları genişletilip yenilenmiştir. İçkale’ye girişi sağlayan dört kapı
bulunmaktadır. Bunlar; Saray Kapısı, Küpeli Kapısı, Fetih Kapısı ve Oğrun
Kapısı’dır.

Osmanlı Devleti’nde, 19. yüzyılda geniş bir bölgenin
yönetim merkezi olan Diyarbakır, Tanzimat Fermanı sonrasında gerçekleştirilen
Batılılaşma hareketlerinden etkilenmiştir. Bu etkileşimle beraber batılı
üslupları taşıyan birçok yapı inşa edilmiştir. Devletin gücünü simgeleyen kamu
yapıları bu yapılardandır. Şehrin fiziksel gelişimi, hem mimarisini hem de
kültürünü etkilemiştir.

Makalede İçkale içerisinde yer alan kamu yapıları olarak
inşa edilmiş, yedi yapının giriş cepheleri anlatılmaktadır. Bu yapılar; Müze
Teşhir Binası, Valilik Makamı, Müze İdari Binası, Kafeterya ve Restorant,
Teşhir Binası, Atatürk Müzesi ve Bilgi Belge Merkezi, Müze Eğitim Birimi’dir.

Bu yapı toplulukları genel olarak 19.-20. yüzyıllara
tarihlenmektedir. Taş malzeme ile yapılmış olan bu yapıların giriş cephelerinde
taş işçiliğinin batılı bir üslupla nasıl birleştiğine dikkat çekilmektedir.
Neoklasik üslubun yansıttığı sadelik, simetri ve düzenli cephe anlayışı yapıların
giriş cephelerinde uygulanarak yapılara, anıtsallık ve resmiyet
kazandırılmıştır. Yapılardan Valilik Makamı ve Kafeterya ve Restorantın iki
cephesinde giriş kapılarına yer verildiği için bu yapıların iki cephesi de
anlatılmıştır.

Çalışmada İçkale’de yer alan yapıların giriş cephe
düzenleri üzerinde durularak, neoklasik özellikler ayrıntılı olarak anlatılıp,
aynı dönem içerisinde yapılmış olan yapılarla benzerlikleri üzerinde
durulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, İçkale, cephe, mimari

Kaynakça

• Acun, H., (1981). “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, S. XIII (Ayrı Basım), Ankara, s. 635-715.
• Anıktar, S., (2013). “19. Yüzyıl Batılılaşma Hareketlerinin Osmanlı Mimari Biçimlenişine Etkisi: Vallaury Yapıları Örneği”, II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-V, Bursa, s.1208.
• Bakır, İ., (2006). “İmar Planlarının Geleneksel Kent Mekânlarında Konut Dokularının Dönüştürülmesine Yaklaşımı”, Kentsel Dönüşüm Sempozyumu Bildiriler, Ankara, s.77-81.
• Batur, A. – Batur S., (1981). “İstanbul’da 19. Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-I Hümayunlar”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, İTÜ, İstanbul, C.V, s.295-297.
• Batur, A., (1985). “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarisi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, s.1057-1066.
• Bayhan, A. A., (2007). “Osmanlı Döneminde Batılılaşma Sürecinin Ortadoğu’ya ve Afrika’ya Yansıması: Mısır ve İsrail’den Örnekler”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 19, Erzurum, s. 23-65.
• Beysanoğlu, Ş., (2003). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Akkoyunlular’dan Cumhuriyet’e Kadar, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, Diyarbakır.
• Beysanoğlu, Ş., (1963). Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi ve Abideleri, Diyarbakır Tanıtım Derneği Neşriyatı, İstanbul.
• Beysanoğlu, Ş., (1999). Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi, Müzeşehir Yayınları, İstanbul.
• Çelik, G. – Kuban, Z., (2009). “İstanbul Tarihi Yarımadası’nda Tanzimat Dönemi İdari Yapıları”, İstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi, C.8, S.1, İstanbul, 2009, s.67-80.
• Çukurova, B., (2007). “Antep’te Ermeni Ulusçuluğunun Doğuşunda Amerikalılar ve Kolejin Etkisi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.40, Ankara, s.615-623.
• Denel, S., (1982). Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekânlarda Değişim ve Nedenleri, Ankara.Diyarbakır İl Yıllığı, Ankara, 1967.
• Dursun, F. – Doğan, Ş., Yozgat Kent Tarihi, Yozgat.
• Ekinci Dağtekin, E.- Harman A., (2019). Ebru, “Diyarbakır’da Osmanlı Son Dönemi Yapılarından İçkale Eski Kolordu Binası”, Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır, C.3, Ankara, s.446-465.
• Ertuğrul, A., (2009). “XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.7, S.13, İstanbul, s.293-312.
• Eyice, S., (1978-1980). “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. IX-X, İstanbul, s. 163-189.
• Günkut, B., (1937). Diyarbekir Tarihi, Diyarbekir Halkevi Yayınları, Diyarbakır.
• Kakdaş Ateş, D., (2018). Diyarbakır İçkale Müze Kompleksinin Restorasyon Sonrası Koruma Açısından Değerlendirilmesi, Dicle Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kamarlı, E., (2008). Kastamonu Tarihi Dokusunda Yer Alan Geleneksel Konut Yapılarının Cephe Mimarisi Üzerine Tipolojik Bir Araştırma, Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kutlu, B., (2010). “İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Kuruluşu”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, İstanbul, s.403-418.
• Ödekan, A., (1994). “Ampir Üslubu”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, s.247-249.
• Özyılmaz, H. – Akal, S., (2019). “Tanzimat Dönemi İçkale’de Eski Hükümet Konağı”, Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır, C.3, Ankara, s.490-503.
• Parla, C., (1990). Türk İslam Şehri Olarak Diyarbakır, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Soyukaya, N., (2011). “İçkale Projesi”, Diyarbakır Kültür Envanteri, C.I, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır.
• Sözen, M., (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi, Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları, İstanbul.
• Tekin, A., (1997). Diyarbakır Anadolu Tarihinin Taşlara Yazıldığı Kent, Dicle Üniversitesi Basımevi, Diyarbakır.
• Topçubaşı, M., (2009). 19. Yüzyılda Kastamonu Eyaleti’nde Kamu Yapıları ve Yeniden Kullanım Sorunları, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Tuncer, O. C., (1999). Diyarbakır Evleri, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, Diyarbakır.
• Türk, A. – Öçal, H., (2007). “Isparta Kenti Konut Dışı Sivil Mimari Yapıları ve Özellikleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, C.11, S.1, Isparta, s.38-47.
• Yazıcı, N., (2007). Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.