Sentagmatik ve Paradigmatik İlişkiler Bağlamında Türkçe Dil Birimlerine Metodolojik Bakış

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 1, 57 - 72, 10.04.2018

Meriç Güven

Öz

Türkçe, asırlar içerisinde
gelişen mimârisi, bu mimâriye ait benimsenmiş ve yerleşmiş normları olan
işletimli bir dildir. Türkçede “cümleden ses”e kadar birbirini izleyen ve aynı
düzeye bağlanan dil birimleri arasında yatay ilişki (sentagma), birbirinin
yerini alabilen ve aynı düzeye bağlanan dil birimleri arasında düşey ilişki
(paradigma) vardır. Bu itibarla dil birimleri arasında benzerliklerden
yararlanarak “kıyas-analoji”, karşıtlıklardan yararlanarak “zıtlık-tezat”
bağıntıları kurulabilir. Kök, köken, gövde, söz öbeğive cümle gibi anlam
ögeleri ve yapım eki, çekim eki gibi görev ögeleri kümelendirilerek çeşitli dil
birimleri oluşturulabilir. Gruplandırılması ve öbeklendirilmesi doğru yapılmış
denk ve eşlenik dil birimleri, doğru gramatik çözümlemeler içerir ve dil birim
etiyolojileri ile ilgili tutarlı bilgiler verir. Dilbilgisel izahı yapılamamış
çözümlemesi tereddütlü dil birimleri ise Sentagmatik ve paradigmatik düzlemde
doğru gruplandırma ve öbeklendirmelerle denk ve eşlenik hale getirilebilir.
Sentagma ve paradigma Türkçedeki dil birimlerinin oluşturulmasında,
çözümlenmesinde ve doğruluklarının sınanmasında önemli bir ölçüttür.

Anahtar Kelimeler

dilbilim, sentagmatik ve paradigmatik ilişkiler, cümle, kelime grubu

Kaynakça

• Aksan, D. (1993). Şiir Dili Ve Türk Şiir Dili. Ankara: Şafak Matbaası.
• Dilaçar, A. (1957). “Türk Lehçelerinin Meydana Gelişinde Genel Temayüllerin Koyulaşması Ve Körlenmesi”. TDAY Belleten, 83-93.
• Dilaçar, A. (1971). “Gramer Tanımı, Adı, kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve kapsamı”. TDAY Belleten. 83-145.
• Dilçin, C. (2000). Divan Şiirindeki Paralel ve Ortak Söz Yapılarından Metin Eleştirisinde Yararlanma”. Journal Of Turkish Studies, (Abdulbaki Gölpınarlı Armağanı, Volume 19, 33-66.
• Ergin,. M. (1989). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınevi. Gemalmaz, E. (1995). “Türkçenin Morfo-Sentaktik Yapısının Fonolojisine Etkileri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3, 1-7.
• Hacıeminoğlu, N.(1991). Yapı Bakımından Türk Dilinde Fiiller. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İmer K., Kocaman A., Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karpuz, H. Ö. (1999). “Türkiye Türkçesi’nin Sözdizimiyle İlgili Çalışmaların Dilbilimi Metodolojisi Bakımından Değerlendirilmesi ve Bazı Teklifler”, 3. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 1996, 625-639, Ankara: TDK.
• Karpuz H., Ö., Akçataş A. (2001). Metinde Anlam Bağları Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 18, 37-47.
• Şçerbak, A. M. (1996). “Kelime Şekillerinin Kıyasla (Analogie Yoluyla) Yapılması Üzerine”, Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988, Ankara: TDK 1996. 84- 93.
• Üst, S. (2014). “Dilbilimsel İnceleme Yöntemleri ve Klâsik Türk Edebiyatı”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 125-146.
• Vardar, Berke. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multılıngual Yabancı Dil Yayınları.
• Yardımcı Kaynaklar Aksan, D. (1995). Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başkan, Ö.(1967). Lengüistik Metodu. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Gabain, A. V. (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: 16-24.
• Gencan, T. N. (1971 ). Dilbilgisi,. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Zülfikar, H. (1991). Terim Sorunları Ve Terim Yapma Yolları. Ankara: TDK Yayınları.