Orhun Yazıtları’ndan Klasik Şiire Şark ve Garp Kavramı

Yıl 2017, Sayı: 60, 139 - 154, 30.09.2017

Nazire Erbay

https://doi.org/10.14222/Turkiyat3809

Öz

Şark ve garp kavramları hem yön hem de kültürel anlamda bilinen ilk tarihî kayıtlardan itibaren edebî, siyasi, tarihî, dinî ve içtimai metinlerin içinde sıklıkla kullanılmıştır. Bu iki kavram güneşin doğuşu ve batışını temsil etmesi dolayısıyla, medeniyetlerin de doğuşu, varlığı ve ortadan kalkışının simgesel ifadesi olmuştur.

Türk kültür ve medeniyetinin kuruluşunu anlatan tarihî metinlerden itibaren şark ve garp kavramları kullanılmıştır. Bu kavramlar, Türklerin yazılı ilk belgesi olan Orhun Yazıtları’nda daha çok Türk varlığının yayılmasına işaret ederek dünyayı tamamen kuşatacak şekilde hâkim olma fikrinin anlatılmasında kullanılmıştır. Klasik Türk şiirinde de şark ve garp gazel, kaside ve mesnevi gibi nazım şekillerinde varlık gösterir. Bu kavramlar yerleşik bir düzenin, köklü bir medeniyetin mahsulü olan klasik şiirde, sınırları çizilmiş edebî metnin anlam dünyasıyla, Türk tarihinin ilk yazılı metinlerine benzerlikleri yanında, farklı anlamlarda kullanımları da muhakkak söz konusudur.

Bu çalışmada Orhun Yazıtları’ndan ve klasik Türk şiirinden yola çıkılarak şark ve garp kavramlarının kültürel anlam ve değerinden örnek metinlerle bahsedilmektir. Bahse konu olan iki kavramın kullanımı, kolektif bilinçten hareketle, anlamsal benzerlikler çerçevesinde, Türk kültür ve medeniyet tarihinin kısa bir süreç okuması içinde yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şark, garp, Orhun Yazıtları, Klasik Türk Şiiri

The Concepts of Occident and Orient from Orhun Inscriptions to the Classical Poetry

Öz

soyut

The concepts of occident and orient have been commonly used in literary, political, historical, religious and social texts starting from the first historical records in terms of direction and culture. These two concepts, representing the rise and set of the sun, have become the symbols of birth, existence and disappearance of civilizations.

Concepts of occident and orient have been used since the appearance of historical texts narrating Turkish culture and establishment of Turkish civilization. These concepts have been rather used in the expression of the idea about gaining hegemony all over the world by pointing out the expansion of Turkish existence especially in Orhun Inscriptions which is the first written document of the Turks. Occident and Orient have also been used in types of poetry such as odes, eulogies and Mesnevi in the Classical Turkish Poetry. In the classical poetry which is a product of a settled organization and a rooted civilization, these concepts have similarities in the first written texts of Turkish history and they have also been used with different meanings.

In this study, the cultural value and meaning of the concepts of occident and orient will be mentioned through sample texts from Orhun Inscriptions and classical Turkish poetry. The use of the aforementioned concepts will be touched upon within a short reading of periods including Turkish culture and civilization in respect to similarities of meanings and collective consciousness.

Anahtar Kelimeler

Occident, orient, Orhun Inscriptions, Classical Turkish Poetry

Kaynakça

• Ahmedî Divanı. (haz. Yaşar Akdoğan). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/eklenti/10591. ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf? Ahmet Paşa Divanı. (haz. Ali Nihat Tarlan). 1992. Ankara: Akçağ. Antepli Aynî Divanı. (haz. Mehmet Arslan). 2004. İstanbul: Kitabevi. Bakî Divanı. (haz. Sabahattin Küçük). 2011. Ankara: TDK Yayınları. Cem Sultan’ın Türkçe Divanı. (haz. İ. Halil Ersoylu). 2013. Ankara: TDK Yayınları. Kadı Burhaneddin Divanı. (haz. Muharrem Ergin). 1981. İstanbul Mesihî Divanı. Dr. Mine Mengi). 2014. Ankara: AKM Yayınları. Nailî Divanı. (haz. Haluk İpekten). 1990. Ankara: Akçağ. Nedim Divanı. (haz. Abdülbâki Gölpınarlı). 2015. İstanbul: İnkılap. Nef‟î Divânı. (haz. Metin Akkuş). 1993. Ankara: Akçağ. Nev'izâde Atayî Divanı. (haz. Saadet Karaköse). www.ekitap.kulturturizm.gov.tr. Neylî Divânı. (haz. Sadık Erdem). 2005. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Sünbülzâde Divanı. (haz. Ahmet Yenikale). 2011. Kahramanmaraş: Ukde Yayınları. Şeyh Galip Divanı. (haz. Muhsin Kalkışım). 2013. Ankara: Akçağ. Şeyhî Divanı. (haz. Mustafa İsen. Cemal Kurnaz). 1990. Ankara: Akçağ. Usûlî. Hayat. Sanat ve Divanı. (haz. Mustafa İsen). 1988. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. Zâtî Divanı. (haz. Ali Nihat Tarlan). 1970. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. Barash, Jeffrey, Andrew (2007). “Belleğin Kaynakları”, Cogito-56 Ergin, Muharrem (2004). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Halbwachs, Maurice (2007). “Kolektif Bellek ve Zaman” Cogito-56. Kafesoğlu, İbrahim (1996). Türk Milli Kültürü, İstanbul Kaya, Bayram Ali (1996). Azmîzâde Haletî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı'nın Tenkitli Metni. Trakya Üniversitesi Doktora Tezi. Edirne. Özkan Ali Rafet (2017). Türk Kültüründe Yönler, https://www.tarihtarih.com/?Syf=26& Syz=365331, [Erişim Tarihi: 10.07.2017]. Turan, Lokman (1998). Yenişehirli Avni Bey Divanı’nın Tahlili Encümen-i Şuarâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.