Abaka Han Dönemi (1265-1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset (Altın Orda, Çağatay ve Memlûk Örneği)

Yıl 2019, Sayı: 65, 221 - 244, 31.05.2019

Kurban Durmuşoğlu

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4111

Öz

İlhanlılar, Cengiz Han’ın torunu Hülegü Han tarafından İran merkezli kurulan şube bir Moğol devletidir. Adını Hülegü’nün kullandığı İlhan unvandan alan devlet, XIII. yüzyılda özellikle Ön Asya’da önemli bir rol üstlenmişti. İran, Irak, Azerbaycan ve Anadolu’da hüküm sürmüş olan İlhanlılar, devrinin en kudretli devletlerinden biri olarak kabul edilmişti. İlhanlılar hâkim olduğu bu coğrafyada önemli siyasî, askerî ve kültürel izler bırakmışlardır. Kurulduğu coğrafya onları sürekli Altın Orda, Çağatay ve Memlûkler gibi devletlerle hâkimiyet mücadelesine sürüklemişti. 

Bu çalışmamızda Abaka Han dönemi İlhanlılar’ın dış münasebetleri ele alınmıştır. Çalışmamızda öncelikle Abaka Han’ın tahta çıkış sürecini ele aldıktan sonra, yukarıda adı geçen devletlerle olan dış münasebetlerini dönemin ana kaynakları çerçevesinde değerlendireceğiz.

Anahtar Kelimeler

İlhanlılar, Abaka Han, Altın Orda, Çağatay, Memlûkler, Anadolu Selçuklu

Abaqa Khan Period (1265-1282) Foreign Policy of Ilkhanids (Golden Horde, Chagatai and Mamluk Examples)

Öz

Ilkhanids was a satellite state of Mongols, which was founded in Iran by Hülegü Khan, grandson of Cenghiz Khan. Taking the name from Hülegü's title, the state played an important role especially in Asia Minor in the 13th century. It ruled in Iran, Iraq, Azerbaijan and Anatolia and was considered one of the most powerful states of its time in the region.

 Ilkhanids, have left important political, military and cultural traces in this region.

The geography in which it was founded led them to struggle continuously for dominance with the Golden Horde, Chagatai and Mamluks.

In this study, the external relations of Ilkhanids, particularly those during Abaka Khan Era were discussed. In our study, we will discuss Abaka Han's process of ascending. Then, we will evaluate the external relations with the above mentioned states within the framework of the main sources of the period.

Anahtar Kelimeler

Ilkhanids, Abaqa Khan, Golden Horde, Chagataı, Mamluk, Anatolian Seljukids

Kaynakça

• Akkuş Yiğit, Fatma, “Memluk Sultanı Kalavun Zamanında Ermeniler,” Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, (2012), MLXIII/163, 11-20. Aksarayî, Kerîmeddîn Mahmûd b. Muhammed, Müsâmeretü‟l-Ahbâr, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000. Aktan, Ali, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calut Zaferi”, AÜİFD, 10, Erzurum 1991, 192-196. Aliyev, Saleh Muammedoğlu, “Derbend”, DİA, İstanbul 1994, IX, 164-166. Allsen, Thomas T., Culture And Conquest İn Mongol Eurasia, Cambridge 2001. Amitai-Preiss, Reuven, Mongol And Mamluks The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281, Cambridge 2004 Arnold, T. W., Preaching of Islam, London 1913. Arslantaş, Yüksel, “Memlûk-Moğol Mücadelesi ve Orta Doğu Tarihine Etkileri”, Belleten, Ankara 2003, LXVII/250, 1-17. Asuman Gökhan-Özkan Dayı, “Moğol Hâkimiyeti ve Fars Edebiyatına Etkileri”, Sobider, 18, 2017, 359–373. Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl ve Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, I-II, İntişârât-i Nâmek, Tahrân 1374 hş. Âştiyânî, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogûl, İntişârât-ı Sâhil, Tahrân 1390 hş. Ayaz, Fatih Yahya, “Memlûk-Türkiye (Anadolu) Selçuklu Münasebetleri”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Konya 2016, I/1, 73-114. Ayçiçek, Ayşe, “Kilikya Ermeni Baronluğunun Ortaçağ Anadolu Tarihindeki Yeri Üzerine”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1, Bayburt 2018, 61-82. Barthold, W, “Abaka”, İA, İstanbul 1978, I, 4. Barthold, W, “Argun”, İA, İstanbul 1978, I, 500-501. Barthold, W, “Bâdgîs”, İA, Eskişehir 2001, II, 192. Barthold, W, “Batu”, İA, İstanbul 1979, II, 351-353. Barthold, W, “Geyhatu”, İA, İstanbul 1977, IV, 770. Baybars el-Mansûrî, Rükneddin en-Nâsırîed-Devâdâr el-Hıtâî, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-Hicre (nşr. Donald S. Richards), Beyrut 1988 Baypars Tarihi, Al-Melik-Al-Zahir (Baypars)Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, (Çev.Şerefüddin Yaltkaya), Ankara 2000. Bertold Spuler, İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 2011. Bodmer, Jean-Pıerre, “Selçuklular Anadolu’da”, Cogito, (Çev. Ali Osman Öztürk), 29, İstanbul 2001. Boyle, J. A., “Dynastic and Political History of the Il-Khans”, (ed. J. A. Boyle), The Cambridge History of Iran, Cambridge 1968, V, 303-421. Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, (Çev. Erol Üyepazarcı), İstanbul 2012 Chambers, James, The Devil’s Horsemen the Mongol Invasion of Europe, London 1979. Cüveynî, Alaadin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2013. Çetin, Osman, “Horasan”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 234-241. Dashdondog, Bayarsaikhan, The Mongols and the Armenians (1220-1335), Leiden-Boston, 2011. Dayı, Özkan, “Câmi’üt-Tevârîh’te Kubilay Han’ın Çin’deki İdarî Teşkilâtı ve Bayındırlık Faaliyetleri”, AÜEFSBD, 55, Erzurum 2015, 239-255. Dayı, Özkan, “İran Moğolları’nda Bitikçilik 1231 1295 ,” Sobider, 11, 2017, 92–208. Dayı, Özkan, “Moğol Dönemi Düşünürlerinden Nasirüddîn Tusî’nin Bazı Farsça Şiirleri,” Uluslararası Dil, Düşünce ve Din Bilimleri Kongresi, Mardin, 2018, 667-681. Dayı, Özkan, “Moğol Dönemi Fars Edebiyatında Kullanılan Bazı Türkçe-Moğolca Terimler”, TAED, 63, Erzurum 2018, 485-498 Dayı, Özkan, “Moğol İstilası ve İran da Edebî Göç,” 1. Uluslararası Göç ve Kültür Sempozyumu Bildiri Kitabı, II, Amasya, 2016, 13-29. Dayı, Özkan, “Vezir Şemseddin Cüveyni’nin İlhanlı devletindeki Faliyetleri”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1, Bayburt 2018, 95-111. Dayı, Özkan, İran Moğollarında İdari Bürokrasi (1231-1295), (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum 2017. Dayı, Özkan, Mahmud Yalavaç’ın Moğol İmparatorluğu’ndaki Faaliyetleri, Current Research in Social Sciences 3, Erzurum 2015, 63-68. Değirmençay, Veyis, “Sultan Veled’in Moğolların Anadolu Valisi Samagar Noyan ve Ailesine Methiyesi”, AÜEFSBD, 51, Erzurum 2013, 85-90. Demirken, Işın, “Maarretünnu’mân”, DİA, Ankara 2003, XXVII, 274-276. Devlet, Nadir, “İlhanlılar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, IX, İstanbul 1993, 63-103. Dulaurier, Edward, “Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar”, (Çev. Mahmud Kemal Ayas), Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1928, II, 27-48. Ebu’l-Ferec İbnü’l-İbrî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Çev. Şerafettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011. Ebü’l-Fidâ, Coğrafyası, (Çev. Ramazan Şeşen), İstanbul 2017. El-Aynî, Bedreddin Mahmud b. Ahmed, ‘İkdü’l-cümân fî târîhiehli’z-zamân(nşr. Muhammed M. Emin), II, Kahire 1988 El-Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ, Futûhu’l Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), İstanbul 2013. El-Hamevî, Yâkût b. Abdullah, Mu‘cemu’l-Buldân, I, Dârü’l-Kütübü’l-‘İlmiyye, Beyrût 2011. El-Ömerî, Şihabeddin B. Fazlullah, Mesâliku’l Ebsâr, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul 2014. En-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, XXIX, (nşr. Muhammed A. Şaîre), Kahire 1990. Erdem, İlhan, “Olcaytu Han Devrinde Horasan’da İlhanlı-Çağataylı Mücadeleleri”, PAÜEFD, 3, Denizli 1997, 106-112. Ez Zehebi, Tarihül İslam, Haz. W. De Tisenhauen, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, (Çev, İ.H. İzmirli), İstanbul 1941. Fayda, Mustafa, “Askalân”, DİA, İstanbul 1991, III, 487-488. Fuad, Köprülü, “Cüveyni”, İA, Eskişehir 2001, III, 255-259. Gaffârî-yi Kâşânî, Kâdı Ahmed b. Muhammed, Târîh-i Nigâristân, (Tsh. Âkâ Murtazâ-Muderris Gîlânî), Ketâbfurûşî Hâfız, Tahrân 1341 hş. Galstyan, A.G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, (Çev. İlyas Kemaloğlu), İstanbul 2017. Geanakoplos, Deno John, Emperor Michael Palaeologus and West 1258-1282, Massachusetts 1959. Göde, Kemal, “Mısır Türk Sultanı Baybars’ın Anadolu Seferi ve Kayseri’ye Gelişi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Kayseri 1994, I/5, 83-93. Gökhan, İlyas “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I, Nevşehir 2012, 70- 108. Gregory Abû’l Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1999. Grigor, Aknerli, Moğol Tarihi, (Çev. Hrand D. Andreasyan), İstanbul 1954. Grousset, Renê, Bozkır İmparatorluğu, (Çev. M. Reşat Uzmen), İstanbul 2017. Gül, Muammer, Orta Çağlarda Doğu Güneydoğu Anadolu, İstanbul 2010. Hatîbî, Ebulfazl “Argun Aka”, Dânişnâme-i Îrân, Tahrân 1384 hş., II, 443-444. Hayton, Korykoslu, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, (Çev. Altay Tayfun Özcan), İstanbul 2015. Honigmann, E., “Maarret-Ün-Nûmân”, İA, Eskişehir 2001, VII, 116-119. Howorth, Henry H, History of the Mongols, III, London 1888. Howorth, Henry H, Henry H., History of the Mongols, II, London 1880. Huart, CI., “Bâharz”, İA, İstanbul 1979, II, 222. İbn Havkal, 10. Asırda İslam Coğrafyası, (Çev. Ramazan Şeşen), İstanbul 2017. İbn Kesîr, El-Bidaye ve’n-Nihaye, XIII, (Çev. Mehmet Keskin), İstanbul 1994. İbni Tagrıberdi, En-Nücûmu’z-Zâhire, (Çev. Ahsen Batur), İstanbul 2013. Kafalı, Mustafa, “ Barak Han”, DİA, İstanbul 1992, V, 63-64. Kafalı, Mustafa, “Batu Han”, DİA, İstanbul 1992, V, 208-210. Kafalı, Mustafa, Çağatay Hanlığı (1227-1345), Ankara 2005. Kalloshysn, Kevork, “Kilikya Ermeni Krallığının Doğuşu ve Çöküşü”, Yeni Türkiye, 60, Ankara 2014, 1-7. Kamalov, İlyas, Altın Ordu ve Kazan Hanları, İstanbul 2003. Kanat, Cüneyt, “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri (1260-1277)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, İzmir 2001, XVI/1, 31-45. Kâşânî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Muhammedü’l, Târîh-i Olcayto, (Tsh. Muhîn Hambelî), İntişârât-i be Negâh-i Tercome ve Neşr-i Ketâb, Tahrân 1348 hş. Kaya, Abdullah, “İlhanlıların Anadolu Türkmen Beylerine Karşı Politikası”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Erzincan 2013, VI/2, 293-326. Kaymaz, Nejat, Pervâne Mu’înu’d-dîn Süleyman, Ankara 1970. Kazvînî, Hamdullah Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr Müstevfî, Târîh-i Guzîde, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2018. Kazvînî, Hamdullah Müstevfî, Nuzhetu’l-Kulûb, (Tsh. G. Le Strange), Dünyâ Kitâb, Tahrân 1342 hş. Keleş, Bahattin, “Sultan Baybars ve Abaka Han’ın Kayseri’ye Gelişlerinin Türkiye Selçukluları Bakımından Değerlendirilmesi”, The Journal of Academic Social Science Studies, 67, Elazığ 2018, 327-338. Kemaloğlu, İlyas, “Yarlık”, DİA, İstanbul 2013, XLIII, 334-335. Kemaloğlu, İlyas, Altın Orda ve Rusya, İstanbul 2015. Kesik, Muharrem, “Muînüddin Süleyman Pervâne”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 91-93. Kitapçı, Zekeriya, Türk Moğol Boyları Arasında İslamiyet, Konya 2013, Koca, Salim, Anadolu Beylikleri Tarihi, Ankara 2017. Konukçu, Enver, “Berke Han”, DİA, İstanbul 1992,V, 506-507. Kopraman, Kazım Yaşar, “Baybars I”, DİA, Ankara 1992, V, 221-223. Kopraman, Kazım Yaşar, “Mısır Memlûkleri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VI, İstanbul 1992, 434-545. Köprülü, M. Fuad, “Baybars I”, İA, İstanbul 1979, II, 353-363. Krawulsky, Dorothea, The Mongol Ilkhans and Their Vizier Rashid al-Din, Frankfurt 2011. Lane, George, Daily Life in the Mongol Empire, London 2006. Lane, George, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, New York 2003 Makrizî, Takiyyeddin Ahmed b. Ali, Kitabu’s-Sulûk li Marifet’ud-Duvel Mulûk, (nşr. Mustafa Ziyade), I, Kahire 1956. Maksîdî, Muhibbeddin Ebu Hamid, Mısır’daki İslâm Devletleri ve Türk Memlüklerin Faziletleri, (Çev. Ramazan Şeşen), İstanbul 2019. Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ, V, Pîrûz, Tahrân 1339 hş. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmi‘üd-Düvel, II, (Yayınlayan; Ali Öngül), İzmir 2000 Odabaşı, Zehra, “Pervâne Oğulları Beyliği”, Anadolu Beylikleri El Kitabı, Ed. Haşim Şahin, Ankara 2016, 377-388. Öngül, Ali, Selçuklular Tarihi, II, İstanbul 2016. Özaydın, Abdulkerim, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, Ankara 1991, IV, 275-276. Özbek, Süleyman, El-Melikü’z-ZâhirRükne’d-din Baybars El-Bundukdârî (?-1277) Hayatı ve Faaliyetleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi SBE, Ankara 1988. Özgüdenli, Osman Gazi, “İncü”, İA, İstanbul 200, XXII, 281. Özgüdenli, Osman Gazi, “Ögedey Han”, DİA, İstanbul 2007, XXXIV, 21-22. Özgüdenli, Osman Gazi, “Taberistan”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 322-323. Paviot, Jacques, “England and the Mongols (1260-1330)”, Journal of the Royal Asiatic Society, Great Britain, 2000, X/3, 309-310. Reşidüddîn Fazlullâh, Câmi‘u’t-Tevârîh, (Tsh. Doktor Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahrân 1374 hş. Reşidüddîn Fazlullâh, Câmiut’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), (Çev. İsmail Aka- Mehmet Ersan- Ahmad Hesamipour Khelejani), Ankara 2013. Rezevî, Muhammed Takî Müderris, Ahvâl ve Âsâr-i Nasîreddîn Tûsî, İntişârât-i Bonyâd-i Ferheng-i Îrân, Tahrân 1354 hş., Rızâ Kulî Hân Hidâyet, Fihrisu’t-Tevârîh, (Tsh. Abdulhüseyn Nevâ’î-Mîr Hâşim Muhaddes), Tahrân 1373 hş. Roux, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket), Ankara 2001. Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, III, (Çev. Fikret Işıltan), Ankara 1987 Saunders, J. J., The History of the Mongol Conquests, Philadelphia 2001. Sümer, Faruk, “Abaka”, DİA, İstanbul 1988, I, 8. Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar” Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Ankara 1969, I, 1-147. Sümer, Faruk, “Argun”, DİA, İstanbul 1991, III, 355-357. Sümer, Faruk, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun ve Ahmed-i Celâyir”, Belleten, Ankara 1989, LIII/206, 175-197. Şehâbeddîn Abdullah b. Fazlullah Şîrâzî, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, (Tsh. Abdulmuhammed Âyetî), İntişârât-ı Bonyâd-ı Ferheng-i Îrân, Tahrân 1346 hş, Şeşen, Ramazan, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, İstanbul 2016 Taşağıl, Ahmet, “Keş”, DİA, Ankara 2002, XXV, 314-315. Tetevî, Mollâ Ahmed -Asâf Hân Kazvînî, Târîh-i Elfî, VI (Tsh. Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd), Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Ferhengî, Tahrân 1382 hş. Togan, A.Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. Tomar, Cengiz, “Şam” DİA, İstanbul 2010, XXXVIII, 320-325. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2016 Uslu, Recep, “Hûzistan”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 436-439. Uyar, Mustafa, İlhanlı Devleti’nde Argun Dönemi (1284-1291), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001. Uyar, Mustafa, “Moğol İstilası Döneminde Selçuklular” Selçuklu Tarihi El Kitabı, Ed. Refik Turan, Ankara 2012, 424-425. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhâl, Ankara, 1988. Vardan, Müverrih, Türk Fetihleri Tarihi (889-1269), (Çev. Hrant D. Andreasyan), İstanbul 2017. Vernadsky, George, Moğollar ve Ruslar, (Çev. Eşref Bengi Özbilen), İstanbul 2015. Yazıcı, Tahsin, “Cüveyni”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 144-146. Yiğit, İsmail, “Kalavun”, İA, İstanbul 2001, XXIV, 227-228. Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, II, (Haz. Refet Yinanç), Ankara 2014. Yuvalı, Abdulkadir, “İlhanlı Hükümdarlarının Hristiyan Hıristiyan Dünyası ile Münasebetleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Elazığ 1988, II/2, 267-278. Yuvalı, Abdulkadir, “Geyhatu Han”, DİA, İstanbul 1996, XIV, 44-45. Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, İstanbul 2017.