“A’mâk-ı Hayal” Romanında Tasavvuf, Budizm, Hinduizm ve Zerdüştîlik Açısından Vahdet-i Vücûd Karşılaştırılması

Yıl 2019, Sayı: 66, 177 - 211, 15.09.2019

Sema Noyan

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4174

Öz

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi (1865-1914) Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinin önemli fikir ve ilim adamlarındandır. Kısa ömrüne rağmen çok sayıda eser sahibidir. Mutasavvıf yazar, fikrî ve kurmaca eserlerinde İslâm, tasavvuf, felsefe, pozitivizm, materyalizm, spiritüalizm, sosyal meseleler gibi konulara yer vermiştir. “A’mâk-ı Hayal” (1910) romanı, felsefî ve tasavvufî fikirleri içeren en ünlü eserlerinden biridir. Osmanlı toplumunda tasavvufî ilk roman olarak kabul edilmektedir. Yazar, diğer eserlerinde olduğu gibi, söz konusu romanında da dönemin pozitivizm, materyalizm gibi maddî fikirlerine karşılık tevhid/vahdet-i vücûd anlayışını savunur. Romanın baş kişisi Râci, ilim sahibi bir gençken varlık, ruh, hakîkat gibi konularda cevaplayamadığı sorularla şüpheye düşer. Râci eğitimini genişletme çabalarına, ispiritizma, manyetizma toplantılarına katılmasına rağmen bir kara leke gibi bütün benliğini kaplayan şüpheyi gideremez. Bu yönüyle bir arayış romanı olan “A’mâk-ı Hayal”, Râci’nin insân-ı kâmil olan Aynalı Baba rehberliğinde seyr ü sülûkünü tamamlayarak vahdet-i vücûda erişmesini konu alır. Filibeli Ahmed Hilmi, vahdet-i vücûd tezini öne sürerken Hinduizm, Budizm, Zerdüştîlik gibi Doğu dinlerinin tevhid anlayışından da yararlanır.

Anahtar Kelimeler

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, pozitivizm, materyalizm, vahdet-i vücûd, Hinduizm, Budizm, Zerdüştîlik

Comparison of Unity of Existence in the Novel "A'mak-i Hayal" in Terms of Sufism, Buddhism, Hinduism and Zoroastrianism

Öz

Sehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi (1865-1914) is among the significant intellectuals and scientists of the periods of Tanzimat and Mesrutiyet. He has many works despite his short life. Mystic author subjected Islam, Sufism, philosophy, positivism, materialism, spiritualism, and social issues in his intellectual and fictional works. The novel of A’mak-ı Hayal (1910) is one of his most famous works involving philosophical and sufi ideas. It is regarded as the first sufi novel in the Ottoman society. The author defends the understanding of unity of existence against the material ideas of that period such as positivism, materialism in his novel as in his other works. Raci, the main character of the novel, gets into doubt with unanswered questions about existence, soul, and reality while he was an educated young man. Raci, could not reassure his doubts, which covered his self like a black mark, despite his struggles of improving his education and attending spiritualism and magnetism meetings. A’mâk-ı Hayal, which is a novel of seeking in this respect, subjects Raci’s reaching to unity of existence by completing his seyr-u suluk under the guidance of Aynalı Baba. Filibeli Ahmed Hilmi benefits from the understanding of oneness of Eastern religions of Hinduism, Buddhism, and Zoroastrianism while suggesting his unity of existence thesis. 

Anahtar Kelimeler

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, positivism, materialism, unity of existence, Buddhism, Hinduism and Zoroastrianism

Kaynakça

• Abdullatif Ez-Zebidi. (1985). Sahîh-i Buhârî Muhtasarı, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. 4. Cilt. 8. Bs. Mütercimi ve Şârihi: Kâmil Miras, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı. Aytaç, Pakize. (2011). Devriye Metinlerinde Geçen Omurga Kavramlar. Alevîlik Araştırmaları Dergisi, 2, 1-40. Bahtiyar, Lale. (2006). Sufi-Tasavvufi Arayışın Dışavurumu. (M. Temelli, Çev.). İstanbul: İz. Bektaş, Emine. (2015). II. Meşrutiyet Dönemi Entelektüel Hayatının Önemli Bir Siması: Filibeli Ahmed Hilmi. (Yayımlanmamış YL Tezi). Hacettepe Üniv. Sosyal Bil. Enstitüsü, Ankara. Birinci, Necat. (1989). “A’mâk-ı Hayal”. DİA. (2.cilt). 555-556). İstanbul: TDV Cebecioğlu, Ethem. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 2. Bs., İstanbul: Anka Coomarasway, Ananda. (2000). Hinduizm ve Budizm. (İ. Taşpınar, Çev.). İstanbul: Kaknüs. Coomarasway, Ananda. (2012). Vedanta ve Batı Geleneği. A., Coomaraswamy, R., Guénon, S., Dasgupta (Haz.), Doğu Bilgeliği içinde 19-47. (A. Aydoğan, Çev.). İstanbul: Say. Çelik, İsa. (2010). Tasavvufî Düşüncede İnsân-ı Kâmil. İstanbul: Kaknüs. Çetindağ, Yusuf. (2009). Edebiyatımızın Kaynaklarından: Doğu Medeniyeti ve Metinleri. Turkish Studies. International Periodical For the Languages. Literature and History of Turkish or Turkic. Volume: 4/1 (II), 2043-2088. Demirli, Ekrem. (2013). İbnü’l Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufi. Ebu’l-Alâ Afîfî. (2009). Tasavvuf-İslâm’da Mânevî Hayat. 4. Bs. (E. Demirli, A. Kartal, Çev.). İstanbul: İz. Eraydın, Selçuk. (2008). Tasavvuf ve Tarikatlar. 8. Bs., İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı. Filibeli Ahmed Hilmi. (2011). Â’mak-ı Hayal (Osmanlıca Aslı, Şerh ve İzahı)- Şerh ve Açıklamalar: B. Sağlam. İstanbul: Tebliğ. Fromm, Erich. (2017). Rüyâlar, Masallar ve Mitler. 3. Bs. (A. Arıtan, K. H. Ökten, Çev.). İstanbul: Say. Guénon, René. (1996). Ruhçu Yanılgı. (L. F. Topaçoğlu, Çev.). İstanbul: İz. Guénon, René. (2002). Vedanta’ya Göre İnsan ve Halleri. Hind Felsefesinde Kâmil İnsan. A. Ataman (Çev.) İstanbul: Gelenek. Gulamrıza Âvânî. (1997). Hikmet ve Sanat. (M. Kanar, Çev.). İstanbul: İnsan. El-Hakîm, Suad. (2005). İbnü’l Arabî Sözlüğü. (E. Demirli, Çev.). İstanbul: Kabalcı. Filiz, Lütfi. (2017). Noktanın Sonsuzluğu, 3. Cilt, S. Öztan, S. Besin, A.Ş. Filiz (Haz.) İstanbul: Pan. Hücvirî. (2010). Keşfu’l-Mahcûb-Hakikat Bilgisi. 3. Bs. S. Uludağ (Haz.) İstanbul: Dergâh. Işım, M. A. (1976). Upanişadlar. Tanrının Soluğu. İstanbul: Dergâh. İbni Arabi. (2003). Füsûsü’l-Hikem. (M. N. Gençosman, Çev.). İstanbul: Kırkambar. Karaman, Fikret. Karagöz, İsmail. Paçacı, İbrahim. Canbulat, Mehmet Gelişken, Ahmet. Ural, İbrahim. (2006). Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet işleri Başkanlığı. Kemikli, Bilal. (2017). Şiir ve Hikmet, İstanbul: Kitabevi. Keyanî, Muhsin. (2013). Hankâhlar Tarihi. (A. Ertuğrul, S. Gökbulut, Çev.). İstanbul: Büyüyen Ay. Korkmaz, Esat. (2004). Zerdüştlük Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar. Korkmaz, Esat. (2010). Simgeler Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar. Korkmaz, Ramazan. (2006). Servet-i Fünûn Topluluğu (1876-1901). T. S. Halman. O. Horata. Y. Çelik. N. Demir. M. Kalpaklı. R. Korkmaz. M. Ö. Oğuz. (Ed.), Türk Edebiyatı Tarihi içinde (3. Cilt). (s. 126-139). İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı. Kuşeyrî. (2016). Kuşeyrî Risâlesi. 8. Bs. S. Uludağ (Haz.). İstanbul: Dergâh. Nablusî, Abdulgani. (2003). Âriflerin Tevhidi. (E. Demirli, Çev.). İstanbul: İz. Nesefî, Azizüddin. (1990). Tasavvufta İnsan Meselesi-İnsan-ı Kâmil. İstanbul: Dergâh. Nikhilananda, Swami. (2003). Hinduizm. (A. Özer, Çev.). İstanbul: Ruh ve Madde. Noyan, Sema. (2016). Romanda Mistik Eğilimler. İstanbul: Hece. Ocak, Ahmet, Yaşar. (1983). Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun. Ritter, Helmut. (2011). Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi. M. Kanar (Ed.) İstanbul: Ayrıntı. Sağlam, Bahtiyar. (2014). Marifet ve Velayet. İstanbul: KLMN. Schuon, Frithjof. (2010). İslam’ın Metafizik Boyutları, 2. Bs. (M. Kanık, Çev.). İstanbul: İz. Schimmel A. (2005). Halifenin Rüyâları. İslamda Rüyâ ve Rüyâ Tâbiri. (T. Erkmen, Çev.). İstanbul: Kabalcı. Schimmel, Annemarie. (2018). Sayıların Gizemi. (M. Küpüşoğlu, Çev.). İstanbul: Alfa. Schimmel, Annemarie. (2004). İslamın Mistik Boyutları. 2. bs. İstanbul: Kabalcı. Seyidoğlu, Bilge. (2009). Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, 3.bs. İstanbul: Dergâh. Seyyid Cafer Seccâdî. (2007). Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü. (H. Uygur, Çev.). İstanbul: Ensar. Seyyid Mustafa Rasim Efendi. (2008). Tasavvuf Sözlüğü-Istılâhât-ı İnsân-ı Kâmil. İ. Kara (Haz.) İstanbul: İnsan. Sunar, Cavit. (2003). Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı. Sümer, Ncati. (2017). Mitolojik ve Dinsel Bir Sembol Olarak Ayna. The Journal of International Social Research. Cilt: 10, Sayı: 52(10), 1367-1375. Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. (1341/1925). A’mâk-ı Hayal: Râci’nin Hâtıraları, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası. Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. (2018). İslam Tarihi. 2. Bs. Z. N. Aksun (Haz.) İstanbul: Ötüken. Şehbendezâde Filibeli Ahmed Hilmi. (2016). A’mâk-ı Hayâl- Karşılaştırmalı Tam Metin. 2. Bs. N. A. Özalp (Haz.) H. Aktaş (Res.) İstanbul: Büyüyen Ay. Şimşek, Selami. (2017). Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Litera. Tahralı, Mustafa. (2018). Çağ ve Hakikat, René Guénon’dan Seçme Makaleler ve Yorumlar. İstanbul: Kubbealtı. Tahralı, Mustafa. (1992). Ayn ve Ayniyyet. M. Tahralı ve S. Eraydın (Haz.), Ahmed Avni Konuk, Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi içinde 9-26. IV. Cilt, İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fakültesi Vakfı. Tahralı, Mustafa. (1990). Vahdet-i Vücûd ve Gölge Varlık. M. Tahralı ve S. Eraydın (Haz.) Ahmed Avni Konuk, Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi içinde 9-63. III. Cilt, İstanbul: Marmara Üniv. İlahiyat Fakültesi Vakfı. Tek, Abdurrezzak. (2008). Tasavvufî Mertebeler, -Hâce Abdullah El-Ensârî el- Herevî Örneği, Bursa: Emin. Tüzer, Abdüllatif. (2006). Dinî Tecrübe ve Mistisizm. İstanbul: Dergâh. Uludağ, Süleyman. (2009). Dört Kapı Kırk Eşik, İnslâm Toplumlarında Sûfî Gelenekler ve Derviş Tipleri, İstanbul: Dergâh. Yitik, Ali, İhsan. (2014). Doğu Dinleri. İstanbul: İsam. Yüksel, Aysel. (2018). Sır Kâtibi, Sâmiha Ayverdi ile 36 Yıl. İstanbul: Kubbealtı. Uludağ. Zekeriya ve Bayraktar. Olcay. (2017). Şehbender-zâde Filibeli Ahmed Hilmi. S. Eren. A. Öztürk (Ed.), Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni içinde (9. Cilt). 2.bs. 173-204. İstanbul: İnsan.