Traces of A Multi-Component Culture Spreading From North Mesopotamia to Central Asia: The Halafian Culture

Yıl 2020, Sayı: 69, 411 - 440, 30.09.2020

Ahmet Kocaispir Umut Parlıtı

https://doi.org/10.14222/Turkiyat4381

Öz

Halafian Culture extends from North Mesopotamia and Syria to Elazig-Malatya Plains in the north, up to Southeast Mediterranean, Central Anatolia and Van Basin without interruption. Studies conducted in recent years have provided some clues that this culture indirectly influenced far more distant lands than known. Beginning from the early 1900s to the present day, many suggestions have been put forward about the spread, origin and chronology of Halafian Culture. Archaeological studies that have been carried out in the lower zone of the Zagros Mountains, in the inner regions of Anatolia and in the Muş-Van geography confirm the existence of a multicomponent culture. For sure, scientific studies on the natural route lanes and the planes in East Anatolia, North Iran, Caucasus and Central Asia that have not been explored yet will help to overcome deficiencies.
As it can be seen, Halaf Culture has spread like a fashion both with its ceramic and with its architecture and small finds in a very wide geography. This culture was influenced by its predecessor Hassuna-Samarra culture while it influenced its immediate successor, the Obeyd Culture. This study we put down on paper supports scientifically that the Halafian Culture in question might have affected far more distant lands than known. Considering how far this influence has penetrated, it has been surprising to find some clues that it reached up to the borders of Turkmenistan (Anau). In this article, we will try to present the traces of Halafian Culture in the most distant geographies, by being true to the literature supported cause and effect principles and comparative assessments.

Anahtar Kelimeler

Halafian, Anau, North Mesopotamia, North Iran, Central Asia

Kuzey Mezopotamya’dan Orta Asya’ya Uzanan Çok Bileşenli Kültürün İzleri: Halaf Kültürü

Öz

Halaf Kültürü, Kuzey Mezopotamya ve Suriye’den kuzeyde Elâzığ-Malatya Ovalarına, Güneydoğu Akdeniz’e, Orta Anadolu’ya ve Van Havzası’na kadar kesintisiz uzanmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalar bu kültürün bilinenden çok daha uzak diyarları dolaylı yollardan etkilediğine dair birtakım ipuçları sunmaktadır. 1900’lü yılların başlarından itibaren günümüze kadar Halaf kültürünün yayılımı, kökeni ve kronolojisi hakkında birçok öneri ileri sürülmektedir. Zagros dağlarının alt kuşağında, Anadolu’nun iç bölgelerinde ve Muş-Van coğrafyasında gerçekleştirilen arkeolojik çalışmalar bizlere çok bileşenli bir kültürün varlığını doğrulamaktadır. Elbette Doğu Anadolu’da, Kuzey İran’da, Kafkasya’da ve Orta Asya’da henüz hiç araştırılmamış düzlükler, doğal yol hatları üzerinde gerçekleştirilecek bilimsel çalışmalar eksikliklerin giderilmesine yardımcı olacaktır.
Halaf Kültürü, görüldüğü gibi oldukça geniş bir coğrafyada hem seramik hem mimari hem de küçük buluntu özellikleriyle bir nevi moda gibi yayılım bulmuştur. Bu kültür kendinden önceki Hassuna-Samarra kültüründen etkilenmiş hemen ardılı olan Obeyd Kültürü’nü ise etkilemiştir. Kaleme aldığımız bu çalışma söz konusu Halaf Kültürü’nün bilinenden çok daha uzak diyarları etkilemiş olabileceğini bilimsel olarak desteklemektedir. Bu etkinin nerelere kadar nüfuz ettiği irdelendiğinde Türkmenistan (Anav) sınırlarına kadar ulaştığına dair birtakım ipuçları sunması şaşırtıcı olmuştur. Biz bu makalede literatür destekli neden sonuç ilkelerine ve karşılaştırmalı değerlendirmelere sadık kalarak Halaf Kültürü’nün olası en uzak coğrafyalardaki izlerini sunmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Halaf, Anav, Kuzey Mezopotamya, Kuzey İran, Orta Asya

Kaynakça

• Abedi, A. (2016). “New Evidence from Neolithic to Achaemenid Periods in North-Western Iran: Excavations at Kul Tepe (Hadishahr), Second Preliminary Report (2013)”, Iranian Journal of Archaeological Studies, vol. 6, 59-82.
• Adams, R. M. C. (1981). Heartland of Cities, Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Euphrates. University of Chicago Press, Chicago.
• Akkermans, P.M.M.G. (1987). “A Late Neolithic and Early Halaf Village at Sabi Abyad, Northern Syria”, Paleorient, 13(1), 23-40.
• Akkermans, P.M.M.G. (1993). Villages in the Steppe: Later Neolithic Settlement and Subsistence in the Balikh Valley, Northern Syria. Unpublished PHD Thesis, University of Amsterdam, Ann Arbor.
• Akkermans, P.M.M.G. (1996). “Tell Sabi Abyad: The Late Neolithic Settlement, Report on the Excavations of Amsterdam/1988 and the National Museum of Antiques Leiden (1991-1993) in Syria”, AJA, vol. (I-II), İstanbul.
• Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çagı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Antanova, E. V. (2009). “K Probleme Formirovania Baktyrsko-Margianskovo Arheologicheskovo Kompleksa, KSİA, sayı 223, Moskova, 202-223.
• Antanova, E. V. (1977). “Shovostvo i Razlichie Antropomorfnoi Plastiki Yujnoi Turkmenii i Mesopotamii v Epohu Eneolita”, Gafuruva, B. G. ve Litviskovo, B. A. Sredniaya Azia v Drevnosti i Srednevekove, Nauk Yayınları, Moskova, 15-20.
• Armstrong, J.A. (1997). “Ceramics: Mesopotamian Ceramics”, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East 1, New York, 453-459.
• Arslantaş, Y. (2008). “Tarihöncesi Dönemlerde Elâzığ Yöresinin Çevre Bölgelerle İlişkileri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 7/24, Elâzığ, 383-393.
• Atagarriev, E. vd. (1974). Pomiatniki Arhitekturi Turkmenistana, Obshesvo Ohrani Pomiatnikov Istorii i Kulturi Turkmenskoi SSR, Leningrad.
• Avdusin, D. A. (1977). Arheologia SSSR, Vshaiya Shokola Yayınları, Moskova.
• Barthold, V. V. (2002). Rabotı Po İstoriçeskoy Geografii, Vostoçnaya Literatura Yayınları, Moskova.
• Braidwood, R.J. vd. (1971). “Beginnings of Village-Farming Communities in Southeastern Turkey”, Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 1236-1240.
• Carter, E. vd., (1999). “The Kahramanmaraş Archaeological Project-1997”, AST XVI/II, Ankara, 569-576.
• Çıvgın, İ. (2020). “Kuzey Mezopotamya ve Kuzey Levant’ta “Halaf Dönemi” (MÖ 6100-5300/5100): Maddi Kültür, Geçim Ekonomisi ve Kültürel Temas”, Cedrus VIII, 1-63.
• Davidson, T.E. ve Mckerrell, H. (1980). “The Neutron Activation Analysis of Halaf and Ubaid Pottery from Tell Arpachiyah and Tepe Gawra”. Iraq, 42, 155-167.
• Davidson, T.E. ve Watkins, T. (1981). “Two Seasons of Excavation at Tell Aqab in the Iraq, Syria”, Iraq XLIII, 1-18.
• Dirvana, S. (1944). “Cerablus Civarında Yunus’ta Bulunan Tel Halaf Keramikleri”, Belleten XXXI/VIII, 403-420.
• Ehrich, R.W. (1992). Chronologies in Old World Archaeology, Chicago.
• Erkanal, H. (1997). “Mezopotamya”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt: 2, 1216-1229.
• Goldman, H. (1956). Excavations at Gözlükule, Tarsus II, VolumeII, Plates, From the Neolithic the Bronze Age. Princeton, New Jersey.
• Gorny, R.L. (1997). “Anatolia: Prehistoric Anatolia”, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East 1, 122-127.
• Gudz-Markov, A.V. (2004). Indoevropeysi Evrazii i Slaviane, Veche Yayınları, Moskova.
• Gudz-Markov, A.V. (1994). İndoevropeskaia İstoria Evrazii, Proishojdenie Slavanskovo Mira, Ensiklopedia Russkoi Misli, Tom 4, Moskova.
• Güngördü, F.V. (2004). Kuzey Mezopotamya’da Halaf Mimarisi, Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Güngördü, F.V. (2010). Obsidian Trade and Society in the Central Anatolian Neolithic, Bilkent Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Hauptmann, H. (1999). “Fırat Bölgesi Kazıları, Norşuntepe ve Lidar Höyük”, Kayıp Zamanların Peşinde, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Yaptığı Kazılar, İstanbul,65-80.
• Herzfeld, E. E. (1930). Die Ausgrabungen von Samarra, vol.5: Die Vorgeschictlichen Töpferein von Samarra, Berlin.
• Hiebert, Frederik T. (2002). “The Kopet Dag Sequence of Early Villages in Central Asia”, Paléorient, vol. 28, no 2, 25-41.
• Hijara, I. (1980). The Halaf Period in Northern Mesopotamia, Phd Thesis, Institute of Archaeology, London.
• Hijara, I. vd. (1980). “Arpachiyah 1976”, Iraq, 42/2, 131-154.
• Hlopin, İ. N. (1963a). “Pomiatniki Rannego Eneolita Yujnoi Turkmenii, Eneolit Yuzhnykh Oblastei Srednei Azii”, Arheologia SSSR, Svod Arheologicheskih İstochnikov, B3-8, Akademi Nauk Yayınları, Moskova-Leningrad, 5-59.
• Hlopin, İ. N. (1963b). “Yalangach-Depe Posilenie Epohi Eneolita”, KSİA, sayı 93, Akademi Nauk Yayınları, Moskova, 74-79.
• Hlopin, İ. N. (1964). Geoksyurskaya Gruppa Posileniy Epohu Eneolita, Akademi Nauk Yayınları, Moskova-Leningrad.
• Hlopin, İ. N. (1969). “Pomiatniki Razvitego Eneolita Yuga Vastochnoi Turkmenii, Eneolit Yuzhnykh Oblastei Srednei Azii”, Arheologia SSSR, Svod Arheologicheskih İstochnikov, B3-8, Akademi Nauk Yayınları, Leningrad, 5-84.
• Hodder, I. (2003). “The Lady and the Seed: Some Thoughts on the Role of Argiculture in the Neolithic Revolution”, Hodder, I., (Ed.) Archaeology Beyond Dialogue, Salt Lake City, UT: University of Utah Press.
• Hrouda, B. (1971). Vorderasien I. Mesopotamien, Babylonien, Iran and Anatolien, Handbuch der Archaologie, München.
• Kasparov, A. K. (2000). “Sobaka Epohi Eneolita iz Yujnoi Turkmenii po Poleozoologicheskim Dannim” Arheologicheskie Vesti, sayı 7, St. Petersburg, 41-47
• Kasparov, A. K. (2006). Skotovodsvo i Ohota Epohu Neolita-Paleometalla v Yujnom Turkmenistana, Evropeyskiy Dom Yayınları, St. Petersburg.
• Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara.
• Killick, R. G. ve Roaf, M. D. (1983). “Excavations in Iraq 1981-1982”. Iraq 45, 199-224.
• Kircho, L. B. (2008). “Kulturnie Vzaimodeystvia Kak Faktor Stanovlenia Rannegorodskoi Svilizatsii (Po Materialom Yujnogo Turkmenistana V-III. Tıs. DO.N.E.)”, Vestnik Sank-Petersburskogo Universiteta, sayı 3, St. Petersburg, 143-154.
• Korobkova, G. F. (2004b). “Hozaysvenno-Proizvosvennaia Deiatelnost Nasilenia Altyn-depe (Po dannym kompleksnovo izuchenia kamennih orudiy)”, Korobkova, G. F., (Ed.) Orudia Truda i Sistemi Jizneobezpechenie Nasilenia Evrazii (Pomaterialam epoh poleolita-bronzi), Epropeyskiy Dom Yayınları, St. Peterburg, 92-136.
• Korobkova, G. F. (2004a). Orudia Truda i Sistemi Jizneobezpechenie Nasilenia Evrazii (Pomaterialam epoh poleolita-bronzi), Epropeyskiy Dom Yayınları, St. Peterburg, 87-91.
• Korobkovo, G. F. (1996). “Srednaia Azia i Kazahstan, Djeitunskaya Kultura”, B. A. Rybakov (Ed.), Neolit Severnoi Evrazii, Nauk Yayınları, Moskova, 87-98.
• Koutrafouri, V.G. (2009). Ritual in Prehistory; Definition and Identification. Religious Insights in Early Prehistoric Cyprus, School of History, Classics, and Archaeology University of Edinburgh, Unpublish Phd Thesis, Edinburg.
• Kozbe, G. (2006). “Şırnak ili, Cizre-Silopi Ovası 2004 Yılı Yüzey Araştırması”, AST 23/1, Ankara, 293-308.
• Köroğlu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi, Başlangıçtan Perslere Kadar, İstanbul.
• Kurbanshatov, K. (1987). Eneolit Anau, Akademi Nauk Yayınları, Aşkabat.
• Le Miere, M., ve Nieuwenhuyse, O. (1996). “The Prehistoric Pottery”, Tell Sabi Abyad, The Late Neolithic Settlement I-II, İstanbul, 119-284.
• Lisitsina, G. N. vd. (1965). “Itogy Arheologicheskogo i Paleogeograficheskogo Izucheniya Geoksyurskovo Oaziza” Sovietstkaia Arheologia, sayı 1, Akademi Nauk Yayınları, Moskova, 9-23.
• Lisitsina, G. N. (1965). Oroshaemoe Zemledelie Epohi Eneolita na Yuge Turkmenii, Akademi Nauk Yayınları, Moskova.
• Mallowan, M.E. L. (1935). “Excavations at Tall Arpachiyah”, Iraq II, 1-178.
• Mallowan, M.E. L. (1936). “The Excavations at Chagar Bazar and an Archaeological Survey of the Habur Region of North Syria 1934-5”, Iraq, 3/1, 1-85.
• Marfoe, L. (1982). “Kurban Höyük Excavations”, KST V, Ankara, 123-391.
• Martinov, A. İ. (2000). Arheologiya, Vshiaya Shkola, Moskova.
• Masson, V. M. (1960). “Djeitunskaya Kultura”, TYUTAKE, 10, Aşkabat, 45-95.
• Masson, V. M. (1962). “Pomiatniki Razvitago Eneolita Yugo-Zapatnoi Turkmenii, Eneolit Yuzhnykh Oblastei Srednei Azii”, Arheologia SSSR, Svod Arheologicheskih İstochnikov, B3-8, Akademi Nauk Yayınları, Moskova-Leningrad, 5-53.
• Masson, V. M., Ekonomika i Sotsialniy Stroi Drevnih Obshestv (v svete dannih arheologii), Akademi Nauk Yayınları, Leningrad 1976.
• Masson, V. M. (1971). Pasilenie Djeytun, Materiali i İsledovaniya po Arheologii SSSR, No:180, Akademi Nauk Yayınları, Leningrad.
• Masson, V. M. ve Merpert, N. Y. (1982). Eneolit SSSR, Nauk Yayınları, Moskova.
• Masson, V. M. ve Sarianidi, V. İ. (1972). Karakumi: Zeria Svilizatsii, Nauk Yayınları, Moskova.
• McCorriston, J. (1992). “The Halaf Environment and Human Activities in the Khabur Drainage Syria”, Journal of Field Archaeology 19/3, 315-333.
• Mellaart, J. (1965). Earliest Civilizations of the Near East. London.
• Mellaart, J. (1975). The Neolithic of the Near East Thames and Hudson. London.
• Mellaart, J. (2000). “The Earliest Settlements in Western Asia from the Ninth to the end of the Fifth Millennium B.C. Anatolia Before 400 B.C./The Halaf Culture-The Halaf Period in Syria and Lebanon”, The Cambridge Ancient History: Prolegomena and Prehistory, 1/1, Cambridge Universty Pres, Cambridge/ New York, 276-284.
• Mellink, M. (1992). “Anatolian Chronology”, Chronologies in Old World Archaeology, 171-220.
• Moayyeri, Haide, (2003). “Drevniy Merv i Istoricheskiy Merv”, Azmun, G. (Ed.), Merv-Name (Kniga o Merve), Kulturniy Sentr Posoltsvo IRI v Turkmenistana, Aşkabat, 6-22.
• Moore, A.M.T. (1997). “Prehistoric Syria”, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East 5, New York, 123-145.
• Mountjoy, P.A. (2005). “The Mycenaean Pottery from the 1934-1939 Excavations at Tarsus”, Field Seasons 2001-2003 of the Tarsus-Gözlükule Interdisciplinary Research Project, İstanbul, 84-134.
• Nissen, H. J. (2004). Ana Hatlarıyla Mezopotamya-Yakın Doğu Arkeoljisi’nin İlk Dönemleri (İ.Ö. 9000-2000). İstanbul.
• Oates, J. (1969). “Choga Mami, 1967-68 A Preliminary Report”, Iraq, 31/2, 115-152.
• Oppenheim M. F. ve Schmidt, H. (1943). Tell Halaf I: Die prähistorischen Funde, Bearbeitet von Humert Schmidt. Berlin.
• Ökmen, M. (2001). “Türkmenistan’da Çevre Sorunları”, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel, c. 7, Sayı: 2, Yaz, 235-249.
• Özbay, Ekrem, (2019). Türkistan’da Parlayan Bir Yıldız: Türkmenistan, Hiperlink Yayınları, Ankara.
• Parlıtı, Umut, (2011). Mezopotamya’da Halaf Seramikleri ve Ön Asya’da Yayılım Alanlarının İncelenmesi, (Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi Cilt I), Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Paroda, E. vd. (1992). “The Chronolory of Mesopotamia ca. 7000-1600 B.C”, Ehrich, R.W. (Ed.) Chronologies in Old World Archeology, 77-121.
• Roaf, M. (1990). Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, Andromeda Oxford Limited, New York.
• Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakındoğu, Çev., Zülal Kılıç, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Rothman, M.S. ve Kozbe, G. (1997). “Muş in the Early Bronze Age”, Anatolian Studies, Vol. 47, British Institute at Ankara, Ankara, 105-126.
• Rtveladze, E. (2005). Svilizatsii, Gosudarstva, Kulturi Sentralnoi Azii, Patent Press Yayınları, Taşkent.
• Russell, H.F. (1980). Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, based on a Survey by Charles Burney of Sites Along the Euphrates and Around Lake Van, Monograph/British Institute of Archaeology at Ankara 85/2, Oxford.
• Sagona, A. ve Zimansky, P. (2009). Routledge World Archaeology Ancient Turkey. Canada.
• Saray, Mehmet, (1996). Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara.
• Sarianidi, V. İ. (1962a). “Kultovie Zdaniya Posilenie Anauskoi Kulturi”, Sovietstkaia Arheologia, sayı 1, Akademi Nauk Yayınları, Moskova, 44-56.
• Sarianidi, V. İ. (1962b). “Nekatorie Vaprosi Drevnei Arhitekturi Posileniy Geoksyurskovo Oaziza” KSİA, sayı 91, Akademi Nauk Yayınları, Moskova, 22-29.
• Schmidt, H. (1943). Tell Halaf, die Prähistorischen Funde, Berlin: Walter de Gruyer & Co.
• Sevin, V. ve Caneva, I. (1995). “1993 Yılı Mersin/Yümüktepe Kazıları”, KST XVI/I, Ankara, 27-42.
• Shevchenko, A. İ. (1960). “K İstorii Domasnih Jivotnih Yujnogo Turkmenistana”, TYUTAKE, 10, Aşkabat, 464-477.
• Taşkıran, H. ve Kartal, M., (2010). “2008 Yılı Ilısu Baraj Gövdesi Alanı Yüzey Araştırması”, 27. AST, 3. Cilt, Ankara, 233-244.
• Tekin, H. (2005). “Yeni Buluntuların Isığı Altında Anadolu’da Hassuna ve Samarra Seramiğinin Yayılımı Üzerine Bir Gözlem”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 22/1, Ankara, 183-202.
• Tekin, Halil. (2018). “Halaf: Mazopotaya’nın “gizemli” Neolitik Seramiği”, Azərbaycan Arxeologiyası Xəzər Universiteti Nəşriyyatı Cilt. 21, No. 1, 55-69.
• Turkmenistan. (2002). Sostoyanie Biologiçeskogo Raznoobraziya. Obzor, Aşhabad.
• Türkekul, A. ve Özbal, H. (2007). “Anadolu Kalkolitik ve Tunç Çağlarına Ait Arkeolojik Seramiklerdeki Organik Kalıntıların GC ve GC/MS ile Tanımlanması”, 23-27 Ağustos 2007, 21. Kimya Kongresi, Ankara, 1-15.
• Türkekul, A. ve Özbal, H. (2008). “Arkeolojik Çanak ve Çömleklerde Organik Kalıntıların Belirlenmesi: Anadolu’dan Bazı Örnekler”, 23. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, 249-264.
• Türkmenoğlu, A.G. (2009). “Kalkolitik Dönem Değirmentepe (Malatya) Seramikleri Üzerinde Arkeometrik Çalışmalar”, Türkiye Arkeolojisi’nde Seramik ve Arkeometrik Çalışmaları, I. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı, Ankara, 43-49.
• Uçankuş, H.T. (2000). Bir İnsanlık ve Uygarlık Bilimi Arkeoloji, Tarih Öncesinden Perslere Kadar Anadolu. Ankara.
• Umurtak, G. (2002). “Anadolu Figürinleri-Neolitik Çağ”, Arkeo Atlas 1, Doğan Grup, 106-107.
• Watson, P.J. (1983). “The Halafian Culture: A Review and Synthesis”, Studies in Ancient Oriental Civilization, Oriental Institute 36, Chicago, 231-250.
• Watson, P.J. ve LeBlanc, S.A. (1990). Girikhaciyan: A Halafian Site in Southeastern Turkey, Institute of Archaeology, Monograph 33, University of California, Los Angeles.
• Yakar, J. (1991). Prehistoric Anatolia: The Neolithic Transformation and the Early Chalcolithic Period. Jerusalem/Tel Aviv.
• Yakar, J. (2011). Reflection of Ancient Anatolian Society in Archaeology from Neolithic Village Communities to Eba Towns and Polities. İstanbul.
• Yener, K.A. (2005). The Amuq Valley Regional Projects Volume 1, Surveys in the Plain of Antioch and Orontes Delta, Turkey 1995-2002, Oriental Institute Publications No. 131, Chicago.