Dâru’l Muallimîn-ı Sıbyân’ın Müdürü Mehmed Cevdet ve Feyz’ül Amim Fî Esrari’t-Ta'lîm İsimli Risalesi

Yıl 2022, Sayı: 73, 265 - 274, 30.01.2022

Hatice Ayar

https://doi.org/10.54614/JTRI.2022.4569

Öz

Osmanlı Devleti’nde usûl-i cedîd hareketinin etkisi ile açılan ilk mekteplerde görev alacak öğretmenleri yetiştirmek amacıyla Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân (1868) adıyla öğretmen okulu açılmıştır. Eğitim tarihi açısından önemli bir yere sahip olan bu okulun ilk müdürü uzun yıllar Maârif Nezâretinde muavinlik görevi üstlenmiş ve Cemiyet-i Tedrîsiye-i İslâmiyye’nin üyesi ve hocası olan Mehmed Cevdet’tir. Mehmed Cevdet’in dönemin önemli eğitim sorunlarından biri olan Osmanlı Türkçesi okuma yazmayı öğretmek amacıyla bir elifbâ hazırladığı hatta söz konusu elifbânın öğretim usulünün Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân’da öğrenim gören öğretmen adaylarına öğretildiği bilinmektedir. Eğitim tarihi ile ilgili döneme ışık tutan bazı kaynaklarda çeşitli karinelerden hareketle Elifbâ (1856) veya Elifbâ Risalesi’nin (1867) Mehmed Cevdet tarafından hazırlanmış olabileceği belirtilmektedir. Fakat yapılan araştırma neticesinde Mehmed Cevdet’in Feyz’ül amim fî esrari’t-ta'lîm (5. baskı 1874) isimli elifbâyı hazırladığı tespit edilmiştir. Bu araştırmanın amacı Mehmed Cevdet’in konu edildiği çalışmalarda “Elifbeci Cevdet Efendi” olarak anılmasına sebep olan elifbâsı ve öğretim usulü hakkında bilgi vermektir. Söz konusu elifbâda sıbyan mektebine devam eden öğrencilere önce Osmanlı Türkçesi okuma yazmayı öğretmek hedeflenmekte daha sonra Arapça okuyabilmek için gerekli olan işaret ve okuma kuralları öğretilmektedir. Elifbâdaki okuma metinlerinde iyi huylar ve fena huylar hakkında bilgi verilmektedir. Nitel yöntemin kullanıldığı çalışmada doküman analizi yapılmıştır. Araştırmada başta arşiv belgeleri olmak üzere birçok birincil ve ikincil kaynaktan istifa edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Eğitim Tarihi, Usûl-i Cedîd Hareketi, Osmanlı Türkçesi Öğretimi, Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân, Sıbyan Mektebi

The Principal of Dâru'l-Mu'allimîn-ı Sıbyân Mehmed Cevdet, and His Booklet of Feyz'ül Amım Fî Esrarı't-Ta'lîm

Öz

A teacher training school was opened under the name of Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân (1868) to train the teachers to be employed in the first schools opened under the influence of usul-i cedîd movement in the Ottoman Empire. The first principal of this school, which had an important place in the history of education, was Mehmed Cevdet, who had been serving as the assistant in the Ministry of Education for many years, and who had been a member and teacher of the Cemiyet-i Tedrîsiye-i İslâmiyye. It is known that Mehmed Cevdet prepared a booklet to teach literacy in Ottoman Turkish, which was one of the important educational problems of those times, and even taught the teaching method of the alif ba for teacher candidates who studied at Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân. Based on various presumptions in some sources that shed light on the period on the history of education, it was stated that Alif ba (1856) or Alif ba Booklet (1867) may have been prepared by Mehmed Cevdet. As a result of the study, it was detected that prepared the alif ba named Feyz’ül amim fî esrari’t-ta'lîm (5th Edition, 1874). The purpose of the study was to provide data on the alif bas and teaching method, which caused Mehmed Cevdet to be referred to as “Elifbeci Cevdet Efendi” in previous studies. In this alif ba, it was firstly aimed to teach Ottoman Turkish literacy to students who attended primary school, and then the signs and reading rules necessary to be able to read the Qur’an were taught. In this alif ba, which includes warnings on how the subjects should be taught, students were informed on good and bad habits in the reading texts. In the present study, which was conducted by using the historical research method, primary and secondary sources, especially archival documents, were used.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Education History, Jadid Method Movement, Ottoman Turkısh Teaching, Dâru’l Muallimîn-i Sıbyân, Ottoman Primary School

Kaynakça

• Abdülcebbar Dağıstanî. Eser-i Hâme. İstanbul: y.y., 1291. / Ağar, Mehmet Emin. “Hüseyin Ragıp’ın “Türkçe Öğretim Kitabı” Üzerine Bir İnceleme”. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 1 (Mart 2014), 68-76.
• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1301.
• Aksoy, Tarık. Doktor Rüştü’nün Nuhbetü’l-Etfâl İsimli Eserinin Türkçe Öğretimi Açısından Değerlendirilmesi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi: Başlangıçtan 1993’e. İstanbul: Kültür Koleji Yayınları, 1994.
• Ali Haydar. “Elifbâ Kitâbiyâtı”. Muallimler Mecmuası 17-18 (1924), 350-359.
• Ayar, Hatice. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Elifbâlar. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Baymur, Fuat. İlkokuma Yazma Öğretimi. İstanbul: İnkılab Kitabevi, 1947.
• Berker, Aziz. Türkiye’de İlk Öğretim. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Türk Eğitim Düşüncesi Tarihi. Ankara: Anı Yayıncılık, 2005.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Başlangıçtan Günümüze Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Anı Yayınevi, 2009.
• Binbaşıoğlu, Cavit. “İlkokuma ve Yazma Öğretiminin ve Alfabe Kitaplarının Tarihsel Gelişimi”. Eğitim ve Bilim 14/114 (Ekim 1999), 8-34.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahilye [İ..DH]. No. 657, Gömlek No. 45710.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ. DH.]. No. 850, Gömlek No. 68200.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ. DH.]. No. 863, Gömlek No. 69089.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Vala [İ. MVL]. No. 481, Gömlek No. 21788.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Şûra-yı Devlet [İ. ŞD]. No. 10.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Nezâreti [MF. MKT]. No. 92, Gömlek. 72.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi [MF.MKT]. No. 2, Gömlek No. 250.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi [MF. MKT]. No. 4, Gömlek No. 145.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi [MF.MKT]. No: 48, Gömlek No: 185.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Divan Kalemi Evrâkı [A.}DVN]. No. 38, Gömlek No. 49.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mühimme Kalemi Evrâkı [A}MKT. MHM]. No. 419, Gömlek No. 15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet [ŞD]. No. 880, Gömlek No. 29.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme-i Asâkir Defterleri [A. DVNS. ASK. MHM. D]. No. 989, Gömlek No. 7, 440.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mabeyn-i Humayûn Evrâkı İradeleri[MB.İ]. No. 79, Gömlek No. 89.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet [ŞD]. No. 881, Gömlek No. 22.
• Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye. Elifbâ Risalesi. İstanbul: Tasvir-i Efkâr Gazetehanesi, 1283.
• Darüşşafaka Elifbâsı. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1310.
• Elifbâ. y.y: y.y.,1272. / Elifbâ Cüzü. y.y.: y.y., ts.
• Ergin, Osman. Türkiye Mâarif Tarihi. İstanbul: Eser Neşriyat, 1977.
• Hızlı, Mefail. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Rağbet Yayınları, 1995.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Mahmud Cevad. Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrâatı XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1338.
• Mebde-i Taʽlîm-i Sıbyân. İstanbul: Erzincanlı Artin Minasyan ve Şirketi Matbaası, 1866.
• Muallim Cevdet, “25 Sene Evvelki Hatıralardan: Selim Sabit Merhum Hakkında”, Tedrisat Mecmuası Nisan (1925).
• Mehmed Cevdet. Feyz’ül amim fî esrari’t-taʽlîm (y.y.: 1290). / Mehmed Cevdet. Risale-i Ahlâkiye. Dersaadet: Mühendisoğlu Ohannesin Matbaası, 1286.
• Mehmed Rüşdî. Nuhbetu’l-Etfal. İstanbul: Necib Efendi Litografya Destgahı, 1273.
• Muhammed Raşid bin Halil. Risale-i Elifbâiyye. İstanbul: Aşir Efendinin Taş Destegâhı, 1280.
• Nasıf b. Mü’min el-Maluf. Elif Cüzü. Paris: y.y., 1263. / Necib. Elifbâ-yı Osmânî. İstanbul: y.y., 1281.
• Necib Asım. “Elifbâmız Hakkında Bazı Mülahazalar”. Daru’l Fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası (1332-1334), 131-136.
• Selim Sabit. Risâle-i Elifbâiyye. İstanbul: y.y., 1282. / Selim Sabit. Elifbâ-yı Osmânî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1290.
• Selim Sabit. Rehnümâ-i Muallimîn, y.y., y.y.7 / Somel, Selçuk Akşin. “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”. 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2007.
• Şahbaz, Namık Kemal. Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kadar (1839–1928) Türkiye’de İlkokuma ve Yazma Öğretimi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2005.
• Şahbaz, Namık Kemal. Türkiye’de İlkokuma ve Yazma Öğretiminin Tarihsel Gelişimi-1. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Şahbaz, Namık Kemal. “Türkçe Öğretimi Açısından Elifbâ Kitapları”. Malatya: XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, 2004.
• Şahbaz, Namık Kemal. “Türkçe İlkokuma ve Yazma Ögretiminde Ses Yöntemi ve İsmail Hakkı Elifbâ’sı”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 2 (2005), 55-66.
• Şahbaz, Namık Kemal – Bağcı, Hasan. “Halka Okuma Yazma Öğretmede İlk Önemli Kurum: Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye ve Yayınları”. Ege Eğitim Dergisi 9/1 (2008), 23-32.
• Şahbaz, Namık Kemal. “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Ordusunda Okuma Yazma Öğretimi”. Türklük Bilimi Araştırmaları 27 (Bahar, 2010), 581-593.
• Usûl-i Cedîde Üzere Müretteb Elifbâ Cüzü. İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, 1275.
• Ünal, Uğur – Birbudak, Togay Seçkin. İstanbul Dârulmuallimîni (1848-1924). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2013.
• Yılmaz, Barış. Arakel’in Yayın Katalogları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Zengin, Zeki Salih. Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1839-1876). İstanbul: MEB Yayınları, 2004.