XX ASRNING TURKIY DUNYONING IKKI BUYUK INTELLEKTUALI: ISMOIL GASPRINSKIY VA MAHMUDXO‘JA BEHBUDIY

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 89 - 119, 15.10.2020

Zaynabidin Abdirashidov

Öz

Turkistonda jadidchilik harakati va yangi ziyolilarning shakllanishida Ismoil Gasprinskiyning faoliyati, ayniqsa, u nashr qilgan “Tarjimon” gazetasi muhim rol o‘ynadi. Turkiston jadidlarining Gasprinskiyga bo‘lgan munosabatini aniqlash ularning ijodi va faoliyatini batafsil tahlil qilishni taqozo etadi. Shu jihatdan olib qaralganda, Behbudiy turkistonlik jadidlar orasida Gasprinskiy bilan mustahkam aloqa o‘rnatgan va “Tarjimon”da faol ishtirok etganligi bilan ajralib turadi. Behbudiy o‘z faoliyatida bevosita Gasprinskiy yo‘lini tanladi. U Gasprinskiyning til birligi g‘oyasini keng targ‘ib qildi va quvvatladi. Turkiston jadidchiligi mohiyatini anglashda Behbudiyning Gasprinskiy bilan ta’lim, ayniqsa siyosiy yo‘nalishdagi hamkorligini tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Behbudiy XX asr boshidagi Turkistonning yirik siyosiy arbobi sifatidagi qarashlari Gasprinskiy fikrlari bilan hamohang bo‘lganligini yana bir dalili sifatida uning sotsializmga bo‘lgan munosabatida ko‘rinadi. Behbudiyning Gasprinskiy bilan shaxsiy munosabatlari tahlili esa Turkiston jadidchiligi tarixini yoritish, uning yo’nalish va faoliyatini aniq belgilashda xizmat qiladi.

Anahtar Kelimeler

Jadidchilik, Ismoil Gasprinskiy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Tarjimon Gazetasi

Kaynakça

• Abdirashidov, Zaynabidin. 2008. “Tatar hayatindan bin ikinci gece yahut kadi’nin iftirasi”. Türk Dili ve Edebiyatı Arastırmaları Dergisi Sayı / Number: 14, Ocak / January: 193-202.
• ‘Abd al-Raḥmān Sa’dī. 1923. “Behbūdī va uning tegarasīga yiğilgan yāzūvchilar”. Turkistān, 10.12.1923.
• Baldauf, Ingeborg. 2001. XX asr o‘zbek adabiyotiga chizgilar. Toshkent: Ma’naviyat.
• Bauer, Otto. 1907. Die Nationalitätenfrage und die Sozialdemokratie. Vienna: Ignaz Brand.
• [Makhmūdhwadja] Behbūdī. 1907. “Gazīta nadur?” Tujjār, 11.11.1907.
• [Makhmūdhwadja] Behbūdī. 1917. “Ḥaq alinūr, berilmas”. Ḥaqīqat, 22.
• [Makhmūdhwadja] Behbūdī. 1906. “Khayr al-umūri avṣatuhā”. Khurshīd, 6.
• Blaut, James M. 1987. The National Question. Decolonizing the Theory of Nationalism. London/New Jersey: Zed Books Ltd.
• Davis, Horace B. 1967. Nationalism and Socialism: Marxist and Labor Theories of Nationalism to 1917. New York / London: Monthly Review Press.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Dīl, dīl, dīl”. 1905. Tarcūmān, 103.
• Ğasprinskī, Ismā‘īl. 1302. Avrūpā madaniyatina bīr naẓar-i muvāzana. Konṣṭantiniya: Maṭba‘a-i Abū al-Żiyā.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Ğazīta nadir?” 1883. Tarcūmān, 2.
• Ḥājī Mu‘īn. 1923. “Makhmūdhwadja Behbūdī”. Uchqun, 1.
• [Makhmūdhwadja Behbūdhwadja.] “Ḥaqīqat ḥar tarafdan ẓuhūr īdar”. 1906. Tarcūmān, 48.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “I‘āna”. 1904. Tarcūmān, 16.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Ishtirākiyunin qawā‘id-i aṣliyalari”. 1906. Tarcūmān, 67.
• [Ğasprinskī] Ismā‘īl. 1906a. “‘Umūmiy lisān-i adab”. Tarcūmān, 37.
• [Ğasprinskī] Ismā‘īl. 1911. “Bīr taklif yāki sart sūzi majhūldir”. Tarcūmān, 42.
• [Ğasprinskī] Ismā‘īl. 1908. “Bukhārāda na kūrdim?” Tarcūmān, 21.
• [Ğasprinskī] Ismā‘īl. 1906b. “Maẕhab-i ishtirākiyūn”. Tarcūmān, 68, 69, 70, 72, 74, 75, 76.
• [Ğasprinskī] Ismā‘īl. 1895. “Tanqīd yāki ūlcāv”. Tarcūmān, 44.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Jawāb”. 1904. Tarcūmān, 96.
• Karimov, Naim (ed.). 2005. Ismoil Gasprinskiy va Turkiston. Toshkent: Sharq,
• Khalid, Adeeb. 1993. The politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Tsarist Central Asia. Ph.D. diss., University of Wisconsin-Madison.
• Kocaoğlu, Timur (ed.). 2001. The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900-1924). SOTA, Haarlem,
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Lisān mas’alasi”. 1905. Tarcūmān, 90.
• Makhmūdhwadja Behbūdhwadja. 1910. “Samarqanddan maktub”. Tarcūmān, 41.
• Makhmūdhwadja Behbūdī. 1906a. Kitāb-i muntakhab-i jughrāfiya-i ‘umūmī. Tashkent.
• Makhmūdhwadja Behbūdī. 1906b. “Waḥdat-i lisān – dīl birligi”. Tarcūmān, 61.
• Makhmūdhwadja Behbūdī. 1914. “Qasdi safar”. Āyina, 31.
• Makhmūdhwadja bin Behbudhwadja. 1911. “Munozara” haqida”. Turkistān Vilāyatinig Gazeti, 73.
• Makhmūdhwadja bin Behbudhwadja. 1909. “Turkistānda maktab lisāni”. Tarcūmān, 14, 21.
• Makhmūdhwadja muftī walad-i Behbudhwadja khatīb. 1904. “Pismo iz Samarkanda”. Turkistān Vilāyatinig Gazeti, 8.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1913a. “Gazīta chīst?” Samarqand, 03.03.1913.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1913b. “Ikki til īmās tūrt til lāzim”. Āyina, 1.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1913c. “Jughrāfiyā chīst?” Āyina, 2, 3, 5.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1913d. “Yīr”. Āyina, 10, 18.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1914a. “Ismā‘īl bīk ḥazratlari”. Āyina, 50.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1914b. “Ismā‘īl bīk ḥazratlari ila ṣuḥbat”. Āyina, 49.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1914c. “Tarīx va jughrāfiyā”. Āyina, 27, 28.
• Makhmūdhwadja [Behbūdhwadja]. 1914d. “Tiyātr nadūr?” Āyina, 29.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Maktūbāt-i hufya”. 1905. Tarcūmān, 108.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Mashaallāh...” 1884. Tarcūmān, 29.
• “Maẕhab-i ishtirākiyūn (asarlarindan ijmālan istikhrāj)”. 1906. Tarcūmān, 62, 64-66.
• [Ğasprinskī, Rif‘at.]“Muftī Makhmūdhwadja Behbūdī”. 1914. Tarcūmān, 129.
• Mulla ‘Abbās. 1887. “Farangistān maktūblari”. Tarcūmān, 4.
• Munawwarqāri. 1917. “Ḥurriyat berilmas, ālinur”. Najāt, 15.
• Qosimov, B. 2002. Milliy uyg‘onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. Toshkent: Ma’naviyat,
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Rasm, shakl va pīlān”. 1898. Tarcūmān, 47.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Samarqand ğazītasi”. 1913. Tarcūmān, 92.
• Samarqand qāzilaridan Behbūdī. 1906. “Ḥaqīqat ḥar tarafdan ẓuhūr īdar”. Tarcūmān, 48.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Sotsializm yāki maẕhab-i ishtirākiyūn”. 1906. Tarcūmān, 5.
• [Makhmūdhwadja Behbūdhwadja.] “Tanqīd saralamaqdur”. 1914. Āyina, 32.
• “Ismā‘īl bīk Ğasprinskiynig wafāti”. 1914. Turkistān Vilāyatinig Gazeti, 73.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Til va lisān yili”. 1906. Tarcūmān, 142.
• Topchibāshev, ‘Alimardān. 1906. Rūsiyā musūlmānlari ittifāqinig programmasi. SPb.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Turkistān ishlari”. 1906. Tarcūmān, 100.
• [Ğasprinskī, Ismā‘īl.] “Turli uṣul-i ḥukūmat (va Ingiltarra millat majlisi)”. 1885. Tarcūmān, 25.
• Абдирашидов, Зайнабидин. 2011. Исмаил Гаспринский и Туркестан в начале ХХ века: связи, отношение, влияние. Ташкент: Akademnashr,
• Алимова, Дилором, Рашидова, Дилбар. 1998. Махмудходжа Бехбудий и его историческое воззрение. Ташкент: Маънавият.
• Госманов, Mыркасым (ред.). 2006. Исмаил Гаспринский. Историко-документальный сборник. Казань: Жыен.
• Исхакый, Гаяз. 2005. Әсәрләр. Ун биш томда. 6. Публицистика hәм әдәби тәнкыйть мәкаләләрә (1902-1914). Казан: Татаристан китап нәшрияты.
• Пясковский, Анатолий. 1958. Революция 1905-1907 годов в Туркестане. Москва.
• Турдиев, Шерали. 1998. “Роль России в подавлении джадидского движения (по материалам архива СНБ Узбекистана)”. http://www.ca-c.org/journal/13-1998/st_15_turdiev.shtml 15.08.2008 (accessed 20.02.2007).
• Хабутдинов, Айдар. 2002. Татарское общественное движение в российском сообществе (конец XVIII – начало XX века). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Казань.
• Хабутдинов, Айдар. 2009. “Первый татарский политик. Рашид Ибрагим”. http://kitap.net.ru/habutdinov5.php (accessed 21.01.2009).