“Çorum” Adının Tarihsel Gelişimi ve Kökeni Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 6, 2475 - 2501, 23.01.2024

Tamer Ünal Çubukçu

https://doi.org/10.46868/atdd.2023.633

Öz

Yer adlarının ortaya çıkışını, tarihsel süreçteki gelişimini araştıran, onları anlam ve köken bakımından açıklamaya çalışan bilim dalına “toponimi” denir. Toponimi çalışmaları bir ülkenin, bir şehrin tarihî coğrafyasını aydınlatmak amacıyla yapılmaktadır. Ülkemizde daha çok 1970-80’li yıllarda yapılan bu tür çalışmalara günümüzde yeterince ilgi gösterilmemesi, Anadolu’da birçok yer adının kökeni hakkındaki soruları cevapsız bırakmıştır. Nitekim bu ilgisizlik, birçok uygarlığa ev sahipliği yapmasına rağmen Çorum ili ve yöresinde görülen yer adlarının kökeni ile ilgili ciddi tartışmaların yaşanmasına da sebep olmuştur. Bu çalışma “Çorum” adının kökeni hakkında ileri sürülen rivayetler ve geçmişte kullanıldığı iddia edilen şehrin diğer adları hakkında bilgi vermek, tarihsel kökenini açıklamak ve birtakım tespitlerde bulunmak amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çorum, Toponimi, Tarihî Coğrafya

An Evaluation on the Historical Development and Origin of the Name "Çorum"

Öz

The branch of science that investigates the emergence of place names, their development in the historical process, and tries to explain them in terms of meaning and origin is called "toponymy". Toponymy studies are carried out in order to enlighten the historical geography of a country or a city. The lack of interest in such studies, which were mostly carried out in our country in the 1970-80s, has left the questions about the origin of many place names in Anatolia unanswered. As a matter of fact, this lack of interest has led to serious discussions about the origin of place names in Çorum province and its region despite being home to many civilisations. This study has been prepared in order to give information about the rumours about the origin of the name "Çorum" and other names of the city allegedly used in the past, to explain its historical origin and to make some determinations.

Anahtar Kelimeler

Çorum, Toponymy, Historical Geography

Kaynakça

• 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530) II. (1997). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• 1967 Çorum İl Yıllığı. (1967). Dönmez Ofset.
• H.984 (M.1576/1577) tarihli ve TKG.KK.TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Livā-i Çorum I. (2014). Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı.
• Köylerimiz, 1Mart 1968 Gününe Kadar. (1968). T. C. İçişleri Bakanlığı Başbakanlık Basımevi.
• Osmanlı Yer Adları II Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri (1530-1556). (2013). Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Son Teşkilât-ı Mülkiye’de Köylerimizin Adları. (1928). Dahiliye Vekaleti Neşriyatı.
• Tarama Dergisi II. (1934). Devlet Matbaası.
• Türkçe Sözlük I. (1998). (9. B). TDK Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü III. (1993). TDK Yayınları.
• Yurt Ansiklopedisi. (1982). Çorum. Yurt Ansiklopedisi Türkiye İl İl: Dünü, Bugünü, Yarını. (C. 3, ss. 2009-2114). Anadolu Yayınları.
• Aksan, D. (1984). Türk Yer Adları Konusunda Bir Proje Önerisi. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. Başbakanlık Basımevi, 275-278.
• Akurgal, E. (2005). Anadolu Kültür Tarihi.(17. b). Tübitak Yayınları.
• Anakök T. (1950). Çorum Tarihi, Basılmamış Daktilo Eser.
• Anderson, J. G. C. (1903). A Journey of Exploration in Pontus. Bruxelles.
• Arıncı, R. (1941). Arzda ve Yurdumuzda Zelzele Bölgesi. Çorumlu Dergisi, 3(29), 897-903. Çorum Vilayet Basımevi.
• Arif Ali. (2004). Danişmend-nâme. (Haz. Necati Demir). Akçağ Yayınları.
• Arslan, M. (2007). Mithradetes VI Eupator. Odin Yayıncılık.
• Bakırer, Ö. (b.t.). Bizans, Danişmend, Selçuklu ve Beylikler dönemlerinde Çorum. Çorum Tarihi. (Ed: 5. Hitit Festivali Komitesi). b.y.: EFA Tasarım, 53-78.
• Baykara, T. (1984). Yatağan Her Şeyi İle Tarihi Yaşatma Denemesi. lnstitute For The Study of Languages and Cultures of Asia And Africa.
• Baykara, T. (1990). Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve İktisadi Tarihi Üzerinde Araştırmalar. Ege Üniversitesi Basımevi. Baykara, T. (2014). Türkiye’nin Sosyal ve İktisadi Tarihi (XI-XIV.Yüzyıllar). (2.b). TDV Yayınları.
• Bulduk, Ü. (1992). Ço¬rum Sancağının Osmanlı İdarî Teşkilatındaki Yeri I. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 3 (3), 129-167. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000118
• Buluç, S. (b.t.). Çorum ve Çevresi. Çorum Tarihi. (Ed: 5. Hitit Festivali Komitesi). b.y.: EFA Tasarım, 19-50.
• Dağlıoğlu, H. T. (1939). Çorum Tarihi Hakkında. Çorumlu Dergisi, 2 (13), 385-388. Çorum Vilayet Basımevi.
• Dağlıoğlu, H. T. (1942). Çorum Vilayetinin Mülki Taksimatına Tarihi Kısa Bir Bakış. Çorumlu Dergisi, 3 (33), 1014-1018. Çorum Vilayet Basımevi.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari-Askerî Unvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Elton, H., Haldon, J., Newhard, J. ve Bikoulis, P. (2012). Avkat Arkeoloji Projesi, 2007-2009. 2. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu. T.C. Çorum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Emiroğlu, K. (1995). Türkiye'deki Tarihsel Adları. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 97-102.
• Emiroğlu, M. (1984). Bolu Yöresi Yer Adları. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. (ss. 181-200). Başbakanlık Basımevi.
• Eren, H. (1965). Yer Adlarımızın Dili. TDAY Belleten, 13, 155-165.
• Eröz, M. (1984). Sosyolojik Yönden Türk Yer Adları. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. (ss. 43-53). Başbakanlık Basımevi. Evliya Çelebi. (1314). Seyahatname II. İkdam Matbaası. Eyice, S. (1969). Çorum’un Mecitözü’nde Aşıkpaşa Oğlu Elvan Çelebi Zaviyesi. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 15, 211-246.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (2016). Mirkâtü’l-Cihâd. (Haz. Ali Akar). TDK Yayınları.
• Gündoğdu, A. (1989). Çorum’un 2 Numaralı Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme ( H.1268-1280 M.1852-1863). [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Güner, İ. ve Ertürk, M. (2004). Türkiye İl Merkezi Kent Adlarının Kaynakları Üzerine Bir Araştırma. Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, (12), 39-62.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, II. (2008). (Haz: Y. Dağlı - S. A. Kahraman).(2.b). Yapı Kredi Yayınları.
• Gülensoy, T. (1984). Elazığ, Bingöl ve Tunceli İlleri Yer Adlarına Bir Bakış. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. (ss. 149-156). Başbakanlık Basımevi. Gülensoy, T. (1995). Türkçe Yer Adları Kılavuzu. TDK Yayınları. Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü Etimolojik Sözlük Denemesi I. TDK Yayınları.
• Haldon, J. (2007). Bizans Tarih Atlası. (Çev. Ali Özdamar). Kitap Yayınevi.
• Hocaoğlu, B. (2016). Varna İlinde İsmi Değiştirilen Türkçe Yerleşme Adları. Cihannü-ma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 2(1), 73-92.https://doi.org/10.30517/cihannuma.283518
• Hüseyin Hüsameddin. (1332). Amasya Tarihi II. Necm-i İstikbâl Matbaası.
• Hüseyin Hüsameddin. (1927). Amasya Tarihi III. Necm-i İstikbâl Matbaası.
• İbn Bîbî. (1996). El Evâmirü’l-Ala’iye Fi’l Umuri’l-Ala’iye II (Selçukname). (Çev. M. Öztürk). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Milli Kültürü. (17. b). Ötüken Yayınları.
• Kahraman, H. (2011). Düvertepe. Dinçer Matbaası.
• Karadoğan, A. (2001). Anadolu’yu Türkleştirenlerin İsimleri [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Kırıkkale Üniversitesi.
• Kaya, M. A. (2005). Anadolu’daki Galatlar ve Galatya Tarihi. İlya Yayınevi.
• Keskin, E. (2015). Küçük Asya’da Kutsal Kent Euchaita ve Bizans Dönemi Taş Eserleri. (2.b). Gece Kitaplığı Yayınları.
• Kırzıoğlu, M. F. (1984). Selçuklu-Fetihleri’nden (1064-1071) Önce Doğu-Anadolu Türk Boy ve Oymakları’ndan Kalma Dağ ve Su Adları. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri. (ss. 75-96). Başbakanlık Basımevi. Korkmaz, Ş. (2003). Çorum’un İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Tanzimat-II.Meşrutiyet). [Yayınlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Köprülü, M. F. (1972). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. (2.b). Başnur Matbaa.
• Köseoğlu, N. (1939). Evliya Çelebiye Göre Çorum ve Havalisi. Çorumlu Dergisi, 1 (11), 326-334. Çorum Vilayet Basımevi.
• Köstekçioğlu, S. (1938). Çorum Adı Üzerinde İncelemeler 1. Çorumlu Dergisi, 1(6), 191-192.
• Kurat, A.N. (1937). Peçenek Tarihi. Devlet Basımevi.
• Ramsay, M.W. (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası. (Çev. Mihri Pektaş). MEB Basımevi.
• Sabuncuoğlu, M. İ. (2015). Çorum Tarihine Ait Derlemelerim I. Tıpkı Basım. Çorum Belediyesi Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk Ad Bilimi I. TDK Yayınları. Sevim, A. (1987). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar). TTK Basımevi.
• Son Teşkilât-ı Mülkiye’de Köylerimizin Adları. (1928). Dahiliye Vekaleti Neşriyatı.
• Strabon. (2000). Antik Anadolu Coğrafyası XII. Kitap. (Çev. Adnan Pekman). (4.b). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sümer, F. (1960). Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi. Belleten, 24 (96), 567-594.
• Şahin, İ. (2011). Yer adı bilimi Araştırmalarında Mikrotoponiminin Yeri, Önemi ve Araştırma Yöntemi: Tırnak Köyü (İçel/Gülnar) Örneği. Turkish Studies, 6 (1), 1807-1830. 10.7827/TurkishStudies.2076
• Şahin, İ. (2013). Türkiye Yeradbiliminde Terim ve Tür Sınıflandırması Sorunları. Avrasya Terim Dergisi, 1 (1), 49-58.
• Şahin, K. (2006). Çorum Adının Menşei. Osmanlı Dönemi’nde Çorum Sempozyumu Tebliğler-Müzakereler. (ss. 27-33).TDV Yayın Matbaacılık. Şem’dâni-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. (1338). Meri’t-Tevârih. Maarif Nezareti.
• Şemseddin Sami. (1308). Kamusu’l-A’lam III. Mihran Matbaası.
• Texier, C. (2002). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi II. (Çev. A.Suat). Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı.
• Tombuş, N. (1946). Kentimiz Niçin Çorum Diye Anılmış. Çorumlu Dergisi, 5 (56), 1637-1639.
• Tombuş, N. (1940). Müverrih Âli ve Ahfadı Çorumda. Çorumlu Dergisi, 2 (18), 538-546.
• Tuğrul, N. (2015). Çorum Tarihi ve Coğrafyası. (Haz. Ramazan Karaman). (2.b). Salmat Yayıncılık.
• Tunçel, H. (2000). Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 23-34. Turan, O. (1998). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. (7.b). Boğaziçi Yayınları.
• Türkay, C. (2005). Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler. (2. B). İşaret Yayınları.
• Uçakcı, İ. (2006). Tarihi, Kültürü ve İnançlarıyla Sungurlu. Mavi Vizyon Matbaası.
• Uçakcı, İ. (2013). Çorum, Yozgat, Kırşehir, Kırıkkale, Çankırı Yöresinde Oğuz Boyları Aşiret, Oymak, Cemaatler. Bilgeoğuz Yayınları. Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkılap Kitabevi.
• Umar, B. (1998). Türkiye Halkının Ortaçağ Tarihi Türkiye Türkleri Ulusunun Oluşması. İnkılap Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Karasioğulları. İslâm Ansiklopedisi. (C. VI, ss.331-335). MEBYayınları.
• Vryonis, S. (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and The Process of Islamization From The Eleventh Through The Fifteenth Century. University of California Press.
• Yâkubi. (1992). Tarihü’l- Yakubi 1. Beyrut.
• Yıldırım, D. (1984). Coğrafya’dan Vatan’a Geçiş ve Vatan ile Göç Ediş Problemi. TürkYer Adları Sempozyumu Bildirileri. (ss. 157-168). Başbakanlık Basımevi.
• Yinanç, M. H. (1944). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri. Burhaneddin Matbaası.
• Yinanç, M. H. (1977). Danişmendliler. İslâm Ansiklopedisi. (C. III, ss.468-479). MEB Yayınları.
• https://www.google.com/maps/place/Jurm,+Afganistan