Osmanlı Dönemi Mekke Kadılığı (1517-1600)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 823 - 846, 07.06.2024

Ahmet Duman

Öz

Osmanlı Devleti’nde Mekke’nin idaresine ayrı bir önem verilmiştir. Şehrin önde gelen görevlileri arasında hukuki işleri yerine getiren kadının farklı bir yeri olagelmiştir. Mekke Kadıları hukuki işlerin yanında idârî, mali, sosyal ve eğitim alanları olmak üzere farklı görevleri de üstlenmişlerdir. Bununla birlikte en önemli görevlerinden biri şehirde olup biteni İstanbul’a bildirmekti. Her yönüyle önemli bir vazife olan Mekke kadıları hakkında detaylı bir çalışma yapılmaması bizi bu araştırmaya sevk etmiştir. Bu nedenle makalede Mekke’nin idaresinin Osmanlıya geçmesinden 17. yüzyılın başına kadar Mekke Kadılığı ele alınmıştır. Mekke idaresinde bir denge unsuru olarak görülen kadıların atanması, eğitimleri, görevleri, maaşları, azilleri incelenmiştir. Konu hem Osmanlı dönemi kayıtlarından hem de Arapça kaynaklardan araştırılmış olup elde edilen bilgiler birlikte değerlendirilmiştir. Osmanlıların ilk döneminde Mekke’de görev yapan kadılara yöneticiler tarafından değer verildiği görülmüştür. Kadılar asli vazifesi olan hukuk işleri yanında gerek Mekke emîrine gerekse şeyhülharemine Harem’in bakım-onarımından temizliğine, surre dağıtımından defterlerin tutulmasına, iskân işlerinden eğitim faaliyetlerine farklı görevleri yerine getirerek onlara yardımcı olmuşlardır. Bu çalışmayla Osmanlı döneminde Mekke’deki kadılık kurumunun işleyişinin ortaya konulmasına ve Mekke’nin siyasi, idârî, kültürel ve sosyal durumunda kadıların konumunun tespitine yönelik katkı sunulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Mekke, Kadı, Haremeyn, Kâbe

Mecca Qadiate in the Ottoman Period (1517-1600)

Öz

In the Ottoman Empire, a special importance was attached to the administration of Mecca. Among the leading officials of the city, the woman who fulfilled legal affairs had a different place. In addition to legal affairs, the Qadi of Mecca undertook different duties in the fields of administration, finance, social and education. However, one of their most important duties was to inform Istanbul about what was happening in the city. The lack of a detailed study on the qadi of Mecca, which is an important duty in every aspect, has led us to this research. For this reason, this article focuses on the Mecca Qadiate from the transfer of Mecca's administration to the Ottoman Empire until the beginning of the 17th century. The appointment, education, duties, salaries and dismissals of the qadi, who were seen as a balance element in the administration of Mecca, are analysed. The subject was researched both from Ottoman records and Arabic sources and the information obtained was evaluated together. In the first period of the Ottoman Empire, the qadi in Mecca was valued by the rulers. In addition to their main duty of legal affairs, the qadi assisted both the emir of Mecca and the sheikhulharem by performing various duties such as the maintenance and cleaning of the Harem, the distribution of surre, the keeping of books, settlement affairs and educational activities. This study aims to contribute to the functioning of the qadi institution in Mecca during the Ottoman period and to determine the position of the qadi in the political, administrative, cultural and social situation of Mecca.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Mecca, Qadi, Haremeyn, Kaaba

Kaynakça

• BOA. (1993). 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560). Başbakanlık Osmanlı Arşivi.
• BOA. (1994). 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565–1566) Özet ve İndeks. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA. (1995). 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564–1565). Özet-Transkripsiyon ve İndeks. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA. (1998). 7 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564–1565). Özet-Transkripsiyon ve İndeks. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA. (1994). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572). Başbakanlık Osmanlı Arşivi.
• Alan, E. (2013). Kadıasker Ruznamçe Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli'de Kaza Teşkilatı Ve Kadılar. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (23), 53-97.
• ARIK, F. Ş. (1997). Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 8 (8), 2-71.
• Âsımî, A. (1998). Semtü'n-Nücûmü'l-Avâlî fî Enbâi‘l-Evâil ve't-Tevâlî. Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
• Atar, F. (2020). İslam Adliye Teşkilatı -Ortaya çıkışı ve İşleyişi-. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Aydeniz, T. (2010). Osmanlı Devleti’nde Mekke'nin Yönetimi (1517-1617). [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. Yök Tez.
• Barış, M. N. (2020). Cahiliyeden Hz. Ömer’e Yargı. İlahiyat Yayınları.
• Beyazıt, Y. (2014). Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Beyazıt, Y. (2018). Çivicizâde Mehmet Efendi Rûznâmçesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Beyazıt, Y. (2020). Kadıasker Mülazım Ruznamçelerinden Bostanzâde Mehmet Efendi Defteri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bilmen, Ö. N. (1949). Hukuku İslâm iye ve Istılahı Fıkhiye Kamusu. Bilmen Yayınları. Bozatay, Ş. A. & Demir, K. A. (2014). Osmanlı Adli Ve İdari Sisteminde Kadılık: Kurumsal Bir Değerlendirme-The Qadi In Ottoman Justice And Anministrative System: An Evaluation of Instutional. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (10), 71-89.
• Bozkurt, N. (2003). Medrese. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt. 28, ss. 323-327). TDV Yayınları.
• Buhârî. (1995). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Daru’l-Erkam.
• Buzpınar, Ş. T. (2009). Surre. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt. 37, ss. 567-569). TDV Yayınları.
• Cevherî. (2009). Tâcü’l-luġa ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. Dâru’l-Hadîs.
• Cihan, A. (2004). Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. Birey Yayınları.
• Dehiş b. Abdulmelik. (2005). el-Kadâ fi’l-Mekke Kadîmen ve Hadîsen. Camiatü Ümmü’l-Kura.
• ed-Diyârbekrî, (2009). Târîḫu’l-ḫamîs fî aḥvâli enfesi nefîs. Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye.
• Doğan, K. C. (2019). Osmanlı Devleti Klasik Çağında Kadılık Kurumu ve Fonksiyonları. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6 (4), 34-40.
• Duman, A. (2020). Diyarbekrî ve Tarihçiliği. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 7 (3), 1695-1717.
• Ebu Dâvûd. (2017). Sünen-i Ebî Dâvûd. Müessesetü’r-Risâle.
• Ekinci, E. B. (2005). Osmanlı Devletinde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (5), 417-440.
• el-Muallimî. (2000). Alâmu‟l-Mekkîyyin, mine‟l-karnı‟t-tâsı‟ ile‟l-karni‟r-râbi‟ aşara el-hicrî. Dâru‘l-Garbi‘l-İslâmi.
• Emecen, F. M. (1994). Hicaz’da Osmanlı hâkimiyetinin tesisi ve Ebu Nümey. Tarih Enstitüsü Dergisi (TED), 14, 87-120.
• Eyüp Sabri Paşa. (2018). Mir’âtü’l-Haremeyn. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Faroqhi, S. (1995). Hacılar ve Sultanlar Osmanlı Döneminde Hac: 1517-1638. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Furat, A. H. (2008). Kâdılkudâtlık Müessesesinin Oluşumu ve İlk Kâdılkudâtlar. Journal of Istanbul University Faculty of Theology, (18), 103-121.
• Göl, Y. S. (2018). Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-kudâtlık [Doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi]. Yök Tez.
• İbn Fehd, M. (2000). Kitâbu Neyli'l-Münâ bi-Zeyli Bulûgi'l-Kırâ li-Tekmileti İthâfi'l- Verâ. Müessesetü’l-Furkan li’t-Türâsi’l-İslâm.
• İbn Hişâm, (2005). es-Sîretü’n-nebeviyye. Dâru İbn Kesîr.
• İbn Manzûr. (ts.). Lisânü’l-ʿArab. Kahire:Dâru’l-Meârif.
• İbn Sa’d, (1990). Tabakâtü’l-Kübrâ. Dâru’l-Kütübü-İlmiyye.
• Keşmirî, İ. (2005). Mekketü'l-mükerreme min Bidâyeti'l-Hükmi'l-Osmânî ilâ Nihâyeti'l-Karni'l-Âşir el-Hicrî/es-sâdîsu Aşara Milâdî (923-1000/1517-1591). Dirâse Siyâsiye-Hazâriyye.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. (2009). (Çev. H. Altuntaş & M. Şahin). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kurşun, Z. (1999). Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz (1517-1919). Osmanlı Ansiklopedisi, (ss. 316-325). Yeni Yurt Yayınları.
• Kurtulmuş, R. (1999). İbn Zahîre. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt. 20, ss. 455-457). TDV Yayınları.
• Kutbüddîn el-Mekkî. (1967). el-Berku‟l-Yemânî fi‟l-fetḥi‟l-Osmânî. Menşûratü Dâru‘l-Yemame.
• Kutbüddîn el-Mekkî. (2000). el-İ’lâm bi-a’lâmi Beytillâhi (beledillâhi)’l-Harâm. Müessesetü‘l-Furkan.
• Küçükaşcı, M. S. (2003). Mekke. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt. 28, ss. 563-572). TDV Yayınları.
• Muhammed Tâhir el-Kurdî. (2000) Târîhu’l-Kavîm li Mekkete ve Beytullâhi’l-Kerîm. Dâru Hadr.
• Müslim. (1991). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Dâru’l-ihyai’t-turâsi’l-arabiyye.
• Ortaylı, İ. (2016). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. Kronik Yayınları.
• Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Defteri, A.{DVNSMHM.d.], No 26, Gömlek No. 696. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Paşazade, O. (2006). 9 Numaralı Mühimme Defteri (977-978/1569-1570) Özet ve Transkripsiyon. [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. Yök Tez.
• Sincârî, A. (1998). Menâihu'l-Kerem fî Ahbâri Mekke ve'l-Beyt ve Vülâti'l-Harem. Câmiatü Ümmü’l-Kura.
• Teneş, Ö. (2019). 33 nolu Mühimme Defterinin transkripsiyon ve değerlendirmesi (Sayfa 1-190) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. Yök Tez.
• Unan, F. (2004). Mevleviyet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 29, ss. 467-468). TDV Yayınları,
• Uzunçarşılı, İ. H. (2013). Mekke-i Mükerreme Emîrleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1949). Osmanlı Tarihi (İstanbul’un Fethinden Kanûnî Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar) (Cilt. 2, ss. 416-430). Türk Tarih Kurumu.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yılmaz, B. (2019). 47 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H.990/M.1582)[Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yök Tez.
• Yazıcı, M. (2013). 39 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yök Tez.
• Zâhim, A. (h. 1417). Kitâbu Kudâtü’l-Medinetü’l-Münevvere. Mektebet’l- Ulûmu’l-Hikem.