İslâm Hukuk Usûlünde Kıyasa Yöneltilen Bir İtiraz Türü: Fesâdü’l-Vaz‘ (Hatalı Kurgulama)

Yıl 2023, Sayı: 9, 119 - 143, 30.06.2023

Hüseyin Okur

https://doi.org/10.51575/atebe.1260632

Öz

İslâm hukuku, gelişmiş bir hukuk teorisine sahiptir. Edille-i erbaa’nın yanında yorum ve akıl yürütmeye dayalı birçok hüküm elde etme teorisi türetilmiştir. Bunların mahiyeti ve nasıl kullanılacağı İslâm hukukçuları tarafından süreç içerisinde geliştirilmiştir. İslâm hukukçuları, hüküm elde etme yöntemlerinin gerek yanlış kullanımı gerekse bu yöntemlerin kapsamının genişletilmesiyle ortaya çıkan problemli sonuçların düzeltilmesinde bazı ilimlerden ve tekniklerinden yararlanmışlardır. Disiplinler arası bu çalışmalarla özellikle kıyas işlemine ve illete yöneltilen eleştirilerin doğru bir şekilde tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu eleştiri ve itirazların haklı bir nedene ve delile dayanıp dayanmadığını ortaya koyma noktasında istifade edilen ilimlerden biri de münâzaradır. İslâm ilim geleneğinde fıkıh ve kelamla birlikte müstakil bir ilim haline gelen münâzara, mezheplerin teşekkül ettiği dönemlerde oluşmaya başlamıştır. Daha çok fıkıhta kendisine pratik alan bulan münâzara, özellikle usûl-i fıkhın önemli bir bölümü oluşturan kıyasın yorumlanmasına etki etmiş ve hatta istidlâl yöntemleri arasına olduğu varsayılmıştır. Usûl-i fıkıhta pek çok münâzara yönteminden istifade edilmiştir. Bunlardan biri de fesâdü’l-vaz‘dır. En çok kullanılan tanımıyla fesâdü’l-vaz‘, bir illete o illetin gerektirdiği şeyin zıddı olan bir hükmün bağlanması şeklinde tarif edilmektedir. Bu ise illeti bütünüyle geçersiz kılan bir durumdur. Fesâdü’l-vaz‘da, mu‘teriz istidlâlde bulunana, bu yönteme mahsus itirazları yönelterek kıyasın hatalı olduğunu ispat etmeye çalışmaktadır. Fesâdü’l-vaz‘, kıyas kurgusunun temeline yöneltilen bir itiraz türü olduğundan usûlcüler tarafından illete yöneltilen kuvvetli itiraz türlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte bu itiraz türünün hangi illete yöneltilebileceği hususu İslâm hukukçuları arasında tartışılmıştır. Hanefîler fesâdü’l-vaz‘ı sahih bir itiraz yöntemi olarak kabul ederler ancak bununla müessir illete itirazda bulunulamayacağını düşünürler. Zira Hanefîler’e göre müessir vasfın doğruluğu Kitap, sünnet ve icmâ ile ortaya konulmuştur. Bu delillerin fasit vasıf üreteceği düşünülemez. Şâfiîler’e göre ise fesâdü’l-vaz‘ ile her türlü illete ve hükme itiraz edilebilir. Hatta bazı Şâfiî hukukçuları, bu yöntemin kıyasa mahsus olmayan genel bir itiraz türü olduğunu düşünmektedirler. Mezheplerin hem kıyasın şartlarına hem de fesâdü’l-vaz’ın mahiyetine yükledikleri bu farklı yorumlardan dolayı fürû meselelerde farklı sonuçlar ortaya çıkabilmektedir. Bu çalışmada İslâm hukuk usûlünde kıyas işlemine yöneltilen bir itiraz türü olarak fesâdü’l-vaz‘ incelenmiş ve mukayeseli fürû örnekler tespit edilerek fesâdü’l-vaz‘ın mahiyeti ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Böylelikle, İslâm’da hukuk mantığında önemli bir yere sahip olan ve kıyas adı altında toplanması mümkün olan hukukî akıl yürütme yöntemlerinin çeşitliliğinin tespit ve tahlil edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Münâzara, Kıyas, İtiraz, Fesâdü’l-vaz‘

A Type of Syllogism Objection in Islamic Legal Procedure Invalidity of an Argument of Syllogism (Fasād al-waḍ’)

Öz

Islamic law has an advanced legal theory, apart from the four basic decision-making methods, many judgment-gaining theories based on interpretation and reasoning have been derived which have been developed by Islamic jurists in the process. Islamic jurists have used some of their knowledge and techniques to correct the problematic results that arise from both the incorrect use of methods of obtaining judgments and the expansion of the scope of these methods. With these interdisciplinary studies, it was aimed to interpret the criticisms directed against the analogy process and the causes accurately. One of the methods used at the point of revealing whether these criticisms and objections are based on a justified reason and evidence is the debating method. The method of debating, which has become an independent discipline along with fiqh and kalām in the Islamic scientific tradition, began to form during the periods when sects were formed (II century Hijri). The discipline of debate, which has found a practical field in the methodology of Islamic jurisprudence (fiqh), has been particularly effective in interpreting analogy (qiyas), which constitutes an important part of fiqh, and is even assumed to be among the methods of inference (istidlāl). Many Fasād al-waḍʻ (invalidity of an argument of syllogism) is one of the methods of debating has been used in uṣūl al-fiqh. Fasād al-waḍ‘ has been described as the binding of a provision to a cause (ʻillat) that is the opposite of what that cause requires. This is a situation that completely invalidates the cause. In Fasād al-wad‘, the objector proves that the analogy is erroneous by directing objections to the person who brings the evidence. Since Fasād al-wad‘ is a type of objection directed to the basis of the fiction of analogy, it has been accepted by Islamic jurists as one of the strong objections directed to the cause/analogy. However, the issue of which cause this type of objection can be directed against has been discussed among Islamic jurists. Hanafīs accept Fasād al-wad‘ as a sound objection method, but they think that it is not possible to object to the effective causes (al-ʻillat al-muaththirah) with it. Because, according to Hanafīs, the correctness of the effective quality has been revealed by the Qur’ān, the Sunnah and the consensus (ijmā’). Because these proofs do not produce false qualifications. According to Shafeis, all causes and provision can be objected with Fasād al-wad’. In fact, some Shāfi'ī jurists consider this method as a general type of objection, not aunique one to the analogy. Due to these different interpretations that Islāmic law schools attribute to the conditions of analogy and the nature of Fasād al-wad‘, different results may arise in furû issues. In this study, Fasād al-wad‘as a type of objection to the analogy process in Islamic legal procedure has been examined and the nature of Fasād al-wad‘ has been tried to be revealed by determining the comparative furû. Thus, it is aimed to identify and analyse the diversity of legal reasoning methods, which have an important place in the logic of law in Islam and can be gathered under the name of analogy.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, The Science of Debate, Analogy, Objection, Fasād al-wad‘

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1404.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. el-Minhâc fî tertîbi’l-ḥicâc. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1421/2001.
• Başoğlu, Tuncay. “İlleti Tespit Metotlarından Tard ve Tard Ehline Yönelik Tenkitler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6 (2002), 141-160.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa. thk. Ahmed Abdülgafur Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1410/1990.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1405/1984.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmud. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî, 1399/1979.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1418/1997. Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah. el-Esrâr fi’l-fürû‘. thk. Mahmud Tevfik el-Avâtılî. Amman: Vizâretü’l-Evkâf, 1420/2000.
• Ebherî, Esîrüddîn el-Mufaddal b. Ömer es-Semerkandî. el-Kavâdiḥu’l-cedeliyye. thk. Şerfi binti Ali. Dımaşk: Dâru’l-Verrâk, 1413/1993.
• Ekinci, Ahmet. “Hanefî Usûlcülere Göre İllete Yöneltilen Kalb ve Akis İtirazları”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 9/17 (2022), 107-130.
• Ekşi, Ahmet. “Tedavi Sürecinde İbadet (Namaz Örneği)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 347-370.
• Erdem, Mehmet. İslam Hukuku Tartışma Metodolojisi İhtilaf Fıkhı. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
• Erturhan, Sabri. “Usûlcülere Göre Bir Hükmün Birden Çok İlletle Talili”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 0/5 (2005), 95-124.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ fî ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Abdüsselam. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Hîtû. Beyrut Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1418/1998.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. Mısır: Matbaatü’l-Hayriyye, 1322/1904.
• Halil b. Ahmed Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Heyet. el-Mevsûʿatü’l-fıḳhiyye. 1-45. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1427/2006.
• Hıra, Ayhan. “Hanefîler Dışındaki Usûlcülere Göre İllete Yöneltilen Men’/Mümânaa”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 5/1 (2021), 180-208.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstiẕkârü’l-câmiʿ li-meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr ve ʿulemâʾi’l-aḳṭâr fîmâ teżammenehü’l-Muvaṭṭaʾ min meʿâni’r-reʾy ve’l-âs̱âr. thk. Abdülmu‘tî Emin. Dımaşk: Dâru’l-Kuteybe, 1413/1993.
• İbn Ebû Zeyd, Ebû Muhammed Abdullāh Abdirrahmân el-Kayrevânî. er-Risâle. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1971.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed Muvaffakuddin. Ravżatü’n-nâẓır ve cünnetü’l-münâẓır fî uṣûli’l-fıḳh ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Aḥmed. thk. Abdülaziz es-Saîd. Riyad: Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd, 1399/1979.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbnü’l-‘Arâbî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Maḥṣûl fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Hüseyin Ali el-Yedrî-Said Fûde. Amman: Dâru’l-Bayarıq, 1419/1999.
• İbnü’l-Cellâb, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Hüseyn. et-Tefri‘. thk. Seyydi Kesrevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2007.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fetḥu’l-ḳadîr. Mısır: el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1315.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmiʿ (Attâr haşiyesiyle birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kâdî Abdülvehhâb Ebû Muhammed el-Bağdâdî. el-Ma‘ûne ‘alâ meẕhebi ‘âlimi’l-Medîne. thk. Muhammed Hasan Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâ’i‘u’ṣ-ṣanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1982.
• Koçinkağ, Mansur. “Şemseddîn el-İsfahânî’ye (ö. 688/1289) Göre İlletin Red Yolları”. Kilitbahir [Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 15/0 (2019), 296-317.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. el-Muvatta’. Yahya el-Leysî rivayeti. Mısır: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ḥâvi’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. et-Taḥbîr şerḥu’t-Taḥrîr. thk. Abdurrhaman el-Cibrîn vd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/2000.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fuṣûlü’l-bedâyi‘. thk. Muhammed Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. t-Tevḳīf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Abdülhamid Salih Hamdân. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1410/1990.
• Okur, Hüseyin. “Kıyas İşleminde İllet Birliğinin Sağlanamaması Hali: Kıyâs Ma‘a’l-Fârık”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 36 (2020), 17-48.
• Özdemir, İbrahim. “Bir Dil Bilimi Olarak Vaz‘ İlmi ve Tarihsel Gelişimi”. İslam’da Medeniyet Bilimleri Tarihi 1. ed. Recep Şentürk vd. 317-372. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl et-Taberî. Bahrü’l-mezheb fî fürûʿı meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Tarık Fethi es-Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430/2009.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebi Bekr el-Mar‘aşî. Taḳrîrü’l-ḳavânîni’l-mütedâvile min ʿilmi’l-münâẓara. İstanbul: Dâru’t-Tibâati’l-Âmire, ts.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâṭıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâ’ici’l-‘uḳūl. thk. Muhammed Zeki Abdülber. Katar: Matbaatü Doha, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Uṣûlü’l-fıḳh. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Sığnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc. el-Kâfî: Şerḥu’l-Pezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2001.
• Suğdî, Ebü’l-Hasen Rüknülislâm Alî b. el-Hüseyn. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Selâhaddin Abdüllatîf en-Nâhî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed. Kahire: Dâru Hecr, 1413/1992.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
• Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Uṣûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1402.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Ebû Hafs Sâmî. Riyad: Dâru’l-Fazilet, 1420/2000.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed. Âdâbü’l-baḥs̱ ve’l-münâẓara. Cidde: Dâru Âlemi’l-Fevâid, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfi‘î. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed Hatîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi, Mevzûatü’l-ulûm. sad. Mümin Çelik. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 2011.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. ‘Alemü’l-ceẕel fî ʿilmi’l-cedel. nşr. Wolfhart Heinrichs. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh, 1987.
• Ünver, Ahmet Numan. Fıkıh İlminde Cedel Yönteminin Kullanımı. Ankara: Akademisyen Yayınevi, 2019.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Tâmir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ. Kahire: Bulak Matbaası, 1313/1895.