Nizâmiye ve Müstansıriyye Medreselerinde Arap Dili Öğretimi

Yıl 2023, Sayı: 9, 145 - 175, 30.06.2023

Ahmet Beken , Mohammed Türkmen

https://doi.org/10.51575/atebe.1281345

Öz

Dinin temel kaynaklarının Arapça olması, sınırların genişlemesine paralel olarak dilin Arap olmayanlara öğretilmesi ihtiyacı, dilde hataların (lahn) yaygınlaşması, resmî yazışmalarda Arapçanın hâkim dil olması ve bilim dili olarak kullanılması gibi sebeplerle Arapça, dinî ilimlerle birlikte öğretimi yaygın bir şekilde yapılan ilimler arasında yer almıştır. Dinî metinlerin daha iyi anlaşılmasını sağlamak, verilecek dersleri açık ve anlaşılır bir şekilde sunmak, nitelikli bir vaiz ve hatip olmak, delil getirmek ve düşünceyi temellendirmek, münazara ve cedelde başarılı olmak Arapçaya iyi derece hâkim olmayı gerektirmekteydi. Bu sebep ve ihtiyaçlar nahvin bir ilim dalı olarak teşekkülüne ve öğretimine zemin hazırlamış; öğretimi bâdiye (çöl), küttâb, ev, mescit, cami, kitapçı dükkânları, kütüphaneler, devlet daireleri ve medreseler gibi mekânlarda gerçekleşmiştir. Bu çalışma, Arapça öğretimini medreseler açısından ele almakta olup Nizâmiye ve Müstansıriyye Medreseleri merkeze alınarak genelde edebî ilimleri özelde ise nahiv öğretimini konu edinmektedir. Araştırmanın amacı, Arap dilinin söz konusu medreselerde hem dinî ilimlere hazırlayıcı ve destekleyici hem de ayrı bir alan olarak tedris edildiğini ortaya koymaktır. Bu bağlamda çalışma; medreseler kurulmadan önce Arap dilinin hangi merkezlerde tedris edildiğini, medreseler kurulduktan sonra bunun ne şekilde devam ettiğini ortaya koymayı hedeflemektedir. Nizâmiye Medreseleri, Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk (öl. 485/1092) tarafından 449-450/1057-1058 yıllarında ilki Nîşâbur’da olmak üzere Bağdat merkezli kurulan medreselerin genel adıdır. Müstansıriyye Medresesi ise Abbâsî Devleti (750-1258) halifelerinden Ebû Ca‘fer Mansûr Müstansır-Billâh (623-640/1212-1242) tarafından 625/1227-28 ile 631/1233-34 yılları arasında inşa edilmiştir. Sözü edilen medreselerde -özellikle Nizâmiye Medreselerinde- ağırlıklı olarak dinî ilimler (Şâfiî fıkhı, hadis, Kur’ân ve tefsir gibi) ve bunlar arasından özellikle fıkıh ilimleri (fürû‘, usûl, ferâiz, mezheb ve hilâf) tedris edilmiştir. Bu medreselerde müstakil nahiv kürsüsü veya nahve ayrılmış bir bölüm bulunmamakla beraber kendisine olan ihtiyaçtan dolayı nahivle ilgili derslerin verildiği kaynaklardan anlaşılmaktadır. Zira Bağdat Nizâmiye Medresesi’nin vakfiyesinde nahvin öğretimi için bir nahiv hocasının alınacağı açıkça belirtilmekte, üstelik burada görev yapan müderrisler arasında hatırı sayılır nahiv âlimi bulunmaktadır. Ayrıca medreselerde öğrenim gören talebelerin biyografilerinden hareketle de nahiv ilminin öğretildiği anlaşılmaktadır. Araştırma tarihsel bir konuya odaklandığı için yazılı dokümanların incelenmesi tekniğiyle ele alınmıştır. Buna göre veriler öncelikle dönemle/medreselerle ilgili temel kaynaklardan hareketle elde edilmiş; bilhassa yorum, karşılaştırma, çıkarım ve iddiaların temellendirilmesinde güncel araştırmalardan da istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Arap Dili ve Belâgatı, Nizâmiye Medreseleri, Müstansıriyye Medresesi, Edeb, Nahiv

Arabic Language Teaching in Nizamiyyah and Mustansiriyyah Madrasahs

Öz

Arabic was among the sciences that were widely taught along with religious sciences for reasons such as the fact that the basic sources of religion were in Arabic, the need to teach the language to non-Arabs in parallel with the expansion of borders, the spread of errors (lahn) in the language, Arabic being the dominant language in official correspondence and its use as a language of science. To ensure a better understanding of religious texts, to present the lessons clearly and comprehensibly, to be a qualified preacher and orator, to bring evidence and justify ideas, and to be successful in debate and jadal also required a good command of Arabic. These reasons and needs paved the way for the formation and teaching of nahw as a branch of science; its teaching took place in places such as bādiye (desert), kuttāb, houses, masjids, mosques, bookstores, libraries, government offices, and madrasas. This study deals with the teaching of Arabic from the perspective of madrasas and focuses on the teaching of literary sciences in general, and the teaching of grammar in particular, by focusing on the Nizāmiyyah and Mustansiriyyah Madrasas. The aim of this study is to reveal that the Arabic language was taught in these madrasas both as preparation and support for religious sciences and as a separate field. In this context, the study aims to reveal in which centers the Arabic language was taught before the establishment of madrasas and how it continued. Nizāmiyyah Madrasas are the general name of the madrasas founded in Baghdad, the first of which was in Nîsâbûr, in 449-450/1057-1058 by the Great Seljuk vizier Nizāmulmulk (d. 485/1092). And the Mustansiriyya Madrasah was built between 625/1227-28 and 631/1233-34 by Abu Ca‘far Mansûr Mustansır-Billah (623-640/1212-1242), one of the caliphs of the Abbasid State (750-1258). In these madrasas, especially in the Nizāmiyyah Madrasas, religious sciences (such as Shāfi’ī jurisprudence, hadīth, Qur’ān and tafsīr), and among these, especially the sciences of fiqh (furu', usūl, ferā'īz, madhhab, and hilāf) were taught. Although in these madrasas did not have an independent nahw chair or a department devoted to nahw, it is understood from the sources that courses on nahw were given due to the need for it. However, it is understood from the sources that nahw was also taught in these madrasas. In fact, the endowment of the Baghdad Nizāmiyyah Madrasah clearly states that a teacher of grammar (nahw) will be hired for the teaching of grammar, and moreover, there are considerable scholars of grammar among the mudarris working here. It is also understood from the biographies of the students who studied in madrasas that the science of nahw was taught. However, it should be noted that these madrasas did not have an independent nahw chair or a department for nahw. Since the research focuses on a historical issue, it was handled with the technique of analyzing written documents. Accordingly, the data were obtained primarily from the main sources related to the period/madrasas; current research was also utilized, especially in the interpretation, comparison, inference, and justification of claims.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Arabic Language and Rhetoric, Nizāmiyyah Madrasas, Mustansiriyyah Madrasah, Edeb, Nahw

Kaynakça

• Ahmed, Münîruddîn. Muslim Education and the Scholars’ Social Status up to the 5th Century Muslim Era (11th Century Christian Era) in the Light of Ta’rîhi Baghdâd. Zurich: Der Islam, 1968.
• Alak, Musa. “Sarf (Tasrîf) İlmi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Yümn el-Kindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/351-352. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Altundağ, Mustafa. “Mücâşiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/444-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Attâr, Ahmed Abdulğafûr. “Mukaddimetü’s-sıhah”. mlf. İsmâil b. Hammâd el-Cevherî. es-Sıhah/Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. 6 Cilt. nşr. Ahmed Abdulğafûr Attâr. Beyrut, 1407/1987. Bakırcı, Selami-Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, 2001.
• Beken, Ahmet. Nizâmiye ve Mustansıriyye Medreselerinde Dinî İlimlerin Öğretimi. Ankara: Bizim Büro Matbaa Dağıtım Bas. Yay. 2017.
• Beken, Ahmet. “Nizâmiye Medreseleri’nde Öğretimi Yapılan İlimler”. ÇÜİFD 21/2 (2021), 415-443.
• Cengiz, Emin. “Endülüs Tefsir Geleneğinde Belağat İlminin Yeri”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 8/2 (Nisan 2021), 277-289.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-. es-Sıhah/Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. 6 Cilt. nşr. Ahmed Abdulğafûr Attâr. Beyrut, 1407/1987.
• Civelek, Yakup. “Selçuklu Döneminde Arap Dili ve Öğretimi”. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi. 1/187-206. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, 2001.
• Çelebi, Ahmed. İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 3. Basım, 1998.
• Çıkar, Mehmet Şirin. “Nahiv İlmi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbilgisi Sarf. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1968.
• Dimyâtî, Ahmed b. Aybek, ed-. el-Müstefâd min zeyli târîhi Bağdâd. thk. M. Mevlûd Halef-Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1986.
• Durmuş, İsmail. “Sa‘leb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Durmuş, İsmail. “et-Tantarâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/576-577. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dündar, Abdulhamit. Selçuklular Devri Bağdat Medreseleri: İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Medresesi Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Efendioğlu, Mehmet. “Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Efgânî, Saîd. Min târîhi’n-nahv. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1398/1978.
• Elmalı, Hüseyin. “İbnü’ş-Şecerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/219-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1351-1355/1933-1936.
• Enbârî, Kemâleddin el-. Nüzhetü’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ’. thk. İbrâhim es-Sâmerrâî. Ürdün/Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Ersönmez, Hüseyin. “İbnu’ş-Şecerî’nin Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 13 (Haziran 2021), 301-326.
• Fâkihî, Abdullah b. Ahmed el-. Şerhu kitâbi’l-hudûd fi’n-nahv. thk. Ramazan Ahmed ed-Demîrî. Kahire, 1408/1988.
• Gazzâlî. er-Risâletü’l-ledünniyye. nşr. Ebû Sehl Necâh Ivaz Sıyâm. Kahire: Dârü’l-Maktum, 2014.
• Hamevî, Yâkût el-. Mu‘cemü’l-üdebâ’/İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. 7 Cilt. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 274-293.
• Hindâvî, Hasan. Menâhicu’s-sarfiyyîn ve mezâhibuhum. Şam: Dârü’l-Kâlem, 1989.
• Huart, Clément. A History of Arabic Literature. New York: D. Appleton and Company, 1903.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. 80 Cilt. nşr. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Attâr, Alâeddin Ali b. İbrâhim. “Tuhfetü’t-tâlibîn fî tercemeti’l-İmâm Muhyiddîn”. el-Îcâz fî şerhi Ebî Dâvûd es-Sicistânî içinde. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan es-Selmân. Ürdün: Dârü’l-Eseriyye, 2007.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. 19 Cilt. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992-93.
• İbnü’l-Cevzî, Sıbt. Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân. 23 Cilt. Beyrut: Dâru Risâleti’l-‘Alemiyye, 1434/2013.
• İbn Cinnî. el-Münsıf li-kitâbi’t-tasrîf. 3 Cilt. nşr. İbrâhim Mustafa-Abdullah Emîn. Kahire: Vizâretü’l-Maârifi’l-Umûmiyye, 1373-79/1954-60.
• İbn Ebî Usaybia. ‘Uyûnü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’. Şerh ve thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1965.
• İbnü’l-Ekfânî. İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-mekâsıd fî envâ’i’l-‘ulûm. thk. Abdülmün‘im Muhammed Ömer. Kahire, t.s.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâuddîn. el-Messelü’s-sâ’ir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir. 4 Cilt. nşr. Ahmed el-Hûfî-Bedevî Tabâne. Kahire: Dâru Nahdati Mısr, t.s.
• İbn Fâris. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğati’l-Arabiyye ve mesâilihâ ve süneni’l-Arabi fî kelâmihâ. nşr. Ahmed Hasan Besec. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Ferhûn. ed-Dibâcü’l-müzheb. 2 Cilt. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. Kahire: Dârü’t-Turâsi’l-Arabî, 1972.
• İbnü’l-Fuvatî [?], el-Havâdisü’l-cami‘a ve’t-tecâribü’n-nâfi‘a fi’l-mi’eti’s-sâbi‘a. thk. Mehdî en-Necm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Haldûn. Mukaddimetü İbn Haldûn. 2 Cilt. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dımaşk, 2004.
• İbn Hallikân. Vefeyâtu’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zamân. 8 Cilt. thk. İhsan Abbâs. Beyrut, 1968.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Dârü’l-Hicr, 1418/1998. İbn Receb. ez-Zeyl‘alâ tabakâti’l-Hanâbile. 2 Cilt. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. Kâhire, 1952-53.
• İhvânî, Ahmed. et-Terbiye fi’l-İslâm. Kahire: Dârü’l-Ma‘arif, 1999.
• Erbilî, Abdurrahman b. İbrahim b. Sunbut. Hulâsatü’z-zehebi’l-mesbûk muhtasar min Siyeri’l-mülûk. nşr. Mekkî es-Seyyid Câsim. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1964.
• İsnevî. Tabakâtü’ş-Şâfiîyye. 2 Cilt. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut, 1987.
• Kafes, Mahmut. “Arap Dilinde Nahiv İlminin Doğuşu ve Önemi”. S.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi 9-10 (1994-1995), 101-115.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ’. 14 Cilt, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• Kaya, Mahmut. “Abdüllatîf el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/254-255. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kıftî, Ali b. Yûsuf el-. İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât. 4 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dârü’l-fikri’l-‘Arabî, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1406/1986.
• Kılıç, Hulusi. “Sarf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kureşî, Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed el-. Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 5 Cilt. thk. Abdülfettâh M. El-Hulv. Kahire: Dâru Hicr, 1413/1993.
• Kûzî, Avvad b. Hamd el-. el-Mustalahu’n-nahvî: neş’etuhu ve tetavvuruhu hatta evârihi’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî. Riyad: İmâdetü’ş-Şu’uni’l-Mektebât-Câmi‘atü’r-Riyâd, 1401/1981.
• Kütübî. Muhammed b. Şâkir el-. Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeylü aleyhâ. 5 Cilt. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1973-74.
• Landau, Jacob M. “Küttâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/3-4. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Luğavî, Ebü’t-Tayyib el-. Merâtibü’n-nahviyyîn. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl. Kahire 1375/1955.
• Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Makdisi, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim. çev. ve inceleme: Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Makkarî. Nefhu’t-tîb. 8 Cilt. nşr. İhsân Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Ma‘rûf, Nâcî. Târîhu ‘ulemâi’l-Mustansıriyye. 2 Cilt. Kahire: Müessesetü Dâri’ş-Şa‘b, 3. Basım, 1976.
• Mes‘ûd, Fevzî. Sîbeveyhi: Câmiu’n-nahvi’l-Arabî. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1986.
• Nu‘aymî. ed-Dâris fî târihi’l-medâris. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Ebû Ali el-Fârisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Racih, Abdulmehdî. el-Hareketü’l-‘ilmiyye fi’l ‘asri’l-Abbâsî. Ürdün: Mûte Üniversitesi, Doktora Tezi, 2003.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Tertîbu’l-‘ulûm. nşr. Muhammed b. İsmâil es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1408/1988.
• Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybeg. Kitâbü’l-vâfî bi’l-vefeyât. 29 Cilt. thk. Ahmed el-Arnâût-Mustafa Türkî. Beyrut, 1420/2000.
• Sarîfînî, İbrâhim b. Muhammed es-. el-Müntehab mine’s-siyâḳ li-târîhi Neysâbûr. thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1989.
• Süyûtî, Celâleddin es-. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. 2 Cilt. nşr. M. Ebü’l-Fazl. Kahire, 1384/1964.
• Süyûtî, Celâlüddîn, es-. Târîhu’l-Hulefâ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Sübkî, Tâcüddin es-. Mu‘îdü’n-ni‘am ve mubîdü’n-nikam. thk. Muhammed Ali en-Neccâr v.dğr. Kahire, 1948, 1993.
• Sübkî, Tâcüddin es-. Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. thk. Mahmûd ve Muhammed el-Tenâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Ahlû. Kâhire, 1964-1976, 1992.
• Şâtır, Muhammed eş-. el-Mûcez fî neş’eti’n-nahv. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1403/1983.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nühât. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1995.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Münşeat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Basımevi, 3. Basım, 1988.
• Versteegh, Kees. “Arap Dili Öğretiminin Tarihçesi”. çev. Muhammet Günaydın. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Mevlânâ Anısına). 331-353. 16 (2007-2008).
• Yağmûrî, Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Ahmed el-. Nûru’l-kabes fî ahbâri’n-nuhât ve’l-udebâ’ ve’ş-şu‘arâ’ ve’l-‘ulemâ’. nşr. Rudolf Sellheim. Wiesbaden, 1384/1964.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. İshâk ez-. el-Îzâh fî ileli’n-nahv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dârü’n-Nefâis. 3. Basım. 1399/1979.
• Zehebî. Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Müştebih fi’r-ricâl: Esmâʾihim ve ensâbihim. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Delhi: ed-Dâru’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Zehebî. Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf v.dğr. Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî. Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Düvelü’l-İslâm. 2 Cilt. thk. Hasan İsmail Merve-Mahmud el-Arnâût. Beyrut: Dâru’s-Sadır, 1999.
• Zehebî. Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. 53 Cilt. thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Küttâbi’l-Arabî, 1990-2000.
• Zübeydî. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lüğaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 2. Basım, 1984.