The Method of Doubt in the Context of al-Ghazali's al-Munqidh min al-ḍalāl and Descartes' Discourse on the Method

Yıl 2023, Sayı: 10, 81 - 107, 31.12.2023

Belal Alfakıh

https://doi.org/10.51575/atebe.1391291

Öz

The method of doubt is one of the most prominent subjects of philosophy in its various aspects. This method can be a random process similar to sophistry, or it can be a solid mechanism carried out by the individual in an effort to reach accurate information, away from mystery and uncertainty. In addition, Methodical Doubt, which contrasts with absolute doubt, is a subject that every thinker should know and use to reach the truth and certainty and to realize certainty. Although doubt in its general sense is reprehensible and useless and does not lead to truly useful knowledge, the method of doubt based on methodology is a prominent tool as a way to reach knowledge and understand the truth. This methodology is clearly seen in the content of much of the knowledge reached by philosophers and sages. In this study, although the concept of doubt and its aspects in philosophy are briefly discussed, Methodical Doubt, which means the rejection of other types of doubt such as absolute doubt, is also emphasized. In the hope of understanding this approach, Imam Abu Hamid al-Ghazali, who has a great position in different sciences and circles due to the rich heritage he offers in philosophy, logic, Sufism, fiqh and various sciences, and is considered one of the most important scholars and philosophers of the Islamic civilization living in the tenth century, and his method in doubt. An attempt was made to obtain information. The manifestations of the Methodical Doubt method can be seen in the book "Al-Münkizu mined-dalal", where the Muslim philosopher Ghazali summarizes his painful journey between sciences and sects, hoping for the right truth and the authentic path. Despite its small size, this book can be considered a summary of Ghazali's experience of doubt and one of the important references for understanding methodical doubt. Nearly five centuries after al-Ghazali's death, this method reemerged in the hands of the French philosopher Rene Descartes, who is considered one of the pioneers of French philosophy and was also involved in mathematics, natural sciences and medicine. Descartes adopted this approach in the light of the intellectual renaissance in Europe, at a time when absolute doubt was spreading among many of his contemporaries. Descartes' treatment of doubt can be seen in his book "Discourse on Method", which is similar to al-Ghazali's work in terms of style and treatment of the subject. This research aims to define the characteristics of methodical doubt in both al-Ghazali and Descartes and examines their method of handling knowledge to reach the truth. In this context, our research is based on the review and analysis of two books of two philosophers, benefiting from their experience and cognitive journey in defining the characteristics of methodical doubt. At the end of the article, we will briefly point out that Descartes may have been influenced by al-Ghazali in this context and the similarities in his views on methodical doubt.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Doubt, Methodical Doubt, al-Ghazali, Descartes, El-Münkizü Mined-dalal, Discourse on Method

المنهج الشكي بين المنقذ من الضلال للغزالي و مقال عن المنهاج لديكارت

Öz

يعتبر منهج الشك من أبرز مباحث الفلسفة بمختلف نواحيه، وكما يمكن له أن يكون عملية عشوائية أقرب للسفسطة، فهو قادر على أن يكون عملية منظمة يقوم بها الفرد أملاً في الوصول لمعرفة صحيحة خالية من الشبهة والريب. ويعد الشك المنهجي الذي ينافي الشك المطلق مبحثًا لا غنى لأي مفكر عن معرفته واستعماله للوصول للحقيقة وإدراك اليقين. وإن كان الشك بمعناه العام مذموماً وغير مجدياً في الفلسفة والفكر، ولا يؤدي لمعرفة مفيدة حقيقية، إلا أن نموذج الشك القائم على المنهجية قد شكل المثال الأبرز للأداة المحَّاصة للمعارف والسالكة سبيل الوصول للحقيقة، وتتجلى هذا المنهجية في مضمون الكثير من العلوم والمعارف التي وصل إليها العلماء والفلاسفة. وفي هذا البحث سنتطرق باختصار لمفهوم الشك وأوجهه في الفلسفة، كما سنركز الحديث على الشك المنهجي الذي هو في واقع الأمر رفض وصدّ لأنواع الشك الأخرى. وأملا في فهم هذا المنهج سنتعرف على الإمام أبي حامد الغزالي الذي يعد أحد أهم علماء الحضارة الإسلامية وفلاسفتها في القرن العاشر الميلادي. ويحوز الغزالي مكانة كبيرة في مختلف العلوم والبيئات لما قدمه من تراث ثري في شتى العلوم من الفلسفة والمنطق والتصوف والفقه الإسلامي وغيرها. ويعتبر العالم والفيلسوف المسلم الغزالي من أبرز من تبنى المنهج الشكي ومضى على منواله، إذ نرى تجليات ذلك في كتابه "المنقذ من الضلال" الذي لخص فيه تجربته مع الشك ورحلة معاناته بين المعارف والمسالك راجياً الحقيقة الصحيحة والطريق المستقيم. وبعد خمسة قرون تقريبًا من وفاة الغزالي برز هذا المنهج من جديد على يد الفيلسوف الفرنسي رينيه ديكارت، أحد أعلام الفلسفة الفرنسية وروادها، والذي كان له أيضاً حضور في العلوم الرياضية والطبيعية والطب. وقد تبنى ديكارت هذا المنهج في ظل النهضة الفكرية الأوروبية، في خضم انتشار الشك المطلق لدى الكثيرين من أقرانه. ويتراءى لنا استعمال ديكارت لمنهج الشك المنهجي من خلال كتابه "مقال عن المنهاج" الذي يشبه في أسلوبه وتناوله لهذا الموضوع كتاب المنقذ للغزالي. ويأتي هذا البحث كي يحدد معالم الشك المنهجي لدى كلاً من الغزالي وديكارت، ويتفحص طريقتهما في التعامل مع المعارف وصولاً للحقيقة، كما يتناول موقفهما وآرائهما من المعارف التقليدية والعقلية والحسية، بالإضافة للقواعد المعرفية التي جعلوها الوسيلة الأمثل للوصول للمعرفة الحقيقة. ونعتمد في ذلك على مطالعة كتابيهما المنقذ والمقال وتحليلهما، مستفيدين من تجربتهما ورحلتهما المعرفية في تحديد معالم الشك المنهجي وتطبيقاته لديهما. وفي نهاية ورقتنا نشير إلى إمكانية تأثر ديكارت بالغزالي في هذا السياق، كما نتطرق لأوجه الشبه بين آرائهما.

Anahtar Kelimeler

الفلسفة, الشك, الشك المنهجي, الغزالي, ديكارت, المنقذ من الظلال, مقال عن المنهاج

Gazzali’nin El-Münkız Mine’d-Dalâl ve Descartes’in Metot Üzerine Konuşma Eserleri Bağlamında Şüphe Yöntemi

Öz

Şüpheye dayalı metodoloji çeşitli yönleriyle felsefenin en öne çıkan konularından biridir. Bu yöntem, Sofistlerin uyguladığına benzeyen gelişigüzel bir süreç olabileceği gibi, gizem ve belirsizlikten uzak, doğru bilgiye ulaşma çabası içinde bireyin yürüttüğü sağlam bir mekanizma da olabilmektedir. Ayrıca sadedinde olduğumuz metodik şüphe, (Sofistçe yapılan) mutlak şüphe ile çelişmekte ve hiçbir düşünürün hakikate ve kesinlik ifade eden görüşlere ulaşmak için kendisinden müstağni kalamayacağı bir olgudur. Her ne kadar mutlak şüphe, felsefe ve düşüncede kınanacak, faydasız bir olgu olup gerçek anlamda faydalı bilgiye götürmese de, metodik şüphe yöntemi, bilgiye ulaşmanın ve gerçeği anlamanın yolu olarak öne çıkan bir araç olmaktadır. Bu metodoloji, filozofların ve bilgelerin ulaştığı birçok bilginin içeriğinde açıkça görülmektedir. Bu çalışmamızda şüphe kavramı ve onun felsefedeki yönleri kısaca ele alınmakla birlikte, mutlak şüphe gibi diğer şüphe türlerinin reddedilmesi anlamına gelen metodik şüphe üzerinde de durulmuştur. Bu yaklaşımı anlamak amacıyla 10. yüzyılda İslam medeniyetinin en önemli âlim ve filozoflarından biri olarak kabul edilen İmam Ebû Hâmid el-Gazzâlî hakkında da bilgiye yer verilmiştir. Nitekim Gazzâlî, felsefe, mantık, tasavvuf, İslam fıkhı ve diğer ilimler dâhil olmak üzere çeşitli alanlarda sunduğu zengin miras nedeniyle çeşitli alan ve çevrede büyük bir konuma sahiptir. Gazzâlî, şüpheci yaklaşımı benimseyen ve takip edenlerin en önde gelenlerinden biri olarak kabul edilir ve bunun tezahürleri de “el-Münkız Mine’d-Dalâl” isimli eserinde görülmektedir. Gazzâlî'nin ölümünden yaklaşık beş yüzyıl sonra bu yaklaşım, Fransız aydınlanma felsefesinin en önemli isimlerinden ve öncülerinden biri olan, aynı zamanda matematik, doğa bilimleri ve tıp ile de ilgilenen Fransız filozof René Descartes tarafından yeniden ortaya çıkmıştır. Descartes, “Metot Üzerine Konuşma” adlı eserinde görüldüğü gibi bu yaklaşımı, Avrupa'daki entelektüel rönesansın ışığında, mutlak şüphenin yayıldığı bir dönemde benimsemiştir. Bu araştırma, hem Gazzâlî'de hem de Descartes'ta metodik şüphenin özelliklerini tanımlamayı amaçlamakta ve onların hakikate ulaşmak için bilgiyi ele alma yöntemini incelemektedir. Ayrıca bu iki filozofun gerçeğe ulaşmanın en iyi yolunu oluşturdukları bilişsel temellerin yanı sıra, geleneksel, aklî ve duyusal bilgilere ilişkin görüşlerine de değinilmektedir. Bu bağlamda araştırmamız, metodik şüphenin özelliklerini tanımlamada, iki filozofun deneyiminden ve bilişsel yolculuğundan faydalanarak, yazdıkları iki kitabın incelenmesine ve analiz edilmesine dayanmaktadır. Makalenin sonunda Descartes'ın bu bağlamda Gazzâlî'den etkilenmiş olabileceğine ve metodik şüphe konusunda sahip olduğu görüşlerindeki benzerliklere de kısaca işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Şüphe, Metodik Şüphe, Gazzâlî, Descartes, El-Münkız Mine’d-Dalâl, Metot Üzerine Konuşma.

Kaynakça

• Alwahaib, Mohammed. "Al-Ghazali And Descartes From Doubt To Certainty: A Phenomenolohical Approach", 2017.
• Ardış, Tarık Fatih. Gazzâli Ve Descartes’te Metodolojik Sorunu. Istanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Asa’ad, Youssef Mikhail. Sikolociyetüş-Şek. Kahire: Dar Garib, 1998.
• Demircioğlu, Aytekin. Eleştiri Ve Şüphe Temelinde Gazzali’de Bilgi Meselesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Güneş، Merdan. "Gazzâlî’nin Batı Dünyasına Etkisi". Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ilahiyat Fakültesi Dergisi, 2012.
• Mehdili، Mohammed Akil El-. El-Menhacul-Felsefi Inde El-Gazzali Ve Decart Lil-Vusuli ’Ila El-Hakika. Kahire: Darul-Hadis, 2. baskı, 1985.
• Yanbay, Yakup Ömer. Imanın Oluşumunda Metodik Şüphe. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi، Doktora Tezi, 2017.