TÜRKİYE’NİN GÜNEYDOĞUSUNDA NÜFUSUN ZORUNLU YERİNDEN OLUŞU: SÜREÇLER ve MEKÂNSAL ÖRÜNTÜ

Yıl 2006, Cilt: 4 Sayı: 2, 15 - 35, 01.08.2006

M. Murat Yüceşahin , E. Murat Özgür

https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000068

Öz

Nüfusunun coğrafi hareketliliği ile tanınan Türkiye’nin geçmiş yirmi yılda dramatik bir biçimde tecrübe edindiği demografik olaylardan biri de önemli miktardaki nüfusun ülke içinde yerinden oluşudur. Çatışmalar ya da savaşlar, insan yerleşimi için güvensiz ortamın oluşumunu sağlayarak ülke içi yerinden olmaya neden olsa da Türkiye’de olduğu gibi, ayrılıkçı silahlı grupların yarattığı güvenli olmayan ortamı ortadan kaldırmayı amaçlayan uygulamalar ve politikalar da nüfusun zorunlu göçüne sebebiyet veren etkenlerden biri olabilmektedir. Türkiye’deki zorunlu göçler farklı etnik gruplar arasındaki çatışma ya da çöken Sovyetler Birliği ve Yugoslavya’da olduğu gibi siyasal çözülmenin bir ürünü değildir. Ülkenin güneydoğusunda isyancı güçler (PKK terör örgütü) ile Türk güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar nedeniyle oluşan zorunlu göçler, bu bölgede eskiden beri egemen olan batıya yönelmiş iç göçleri artırmıştır. Zorunlu göçler özellikle kırsal nüfusu etkilemiş ve buralardaki insanlar çatışma bölgesindeki veya dışındaki kentlere yığılmışlardır. Bu göçlerin plansız oluşu, göç edenleri (Yerinden Olmuş Nüfus (YON)) bireysel ya da aile olarak mağdur ettiği kadar onların sığındığı kentlerin sosyo-ekonomik dengesini de bozmuştur. Bu makale, güneydoğu Türkiye’de yaklaşık 1 milyon kişinin yerinden olmasına neden olan politik, psiko-sosyal ve ekonomik etkenleri ve bu etkenlerin oluşumunu (süreçler) ve zorunlu göçlerin meydana geldiği alanları göç doğrultularıyla (mekânsal örüntüler) birlikte iller/kentler düzeyinde sistematik olarak sorgulamaktadır. Bu çalışmada çatışmanın başlangıcı (1985 nüfus sayımı) ve durulduğu zaman (2000 nüfus sayımı) arasındaki nüfus sayımlarına yansımış ve tamamen nüfussuz hale gelmiş köyler ile göç istatistiklerinden yararlanılmıştır. Böylece Türkiye’de nüfusun yerinden olma süreci, mekânsal örüntüsü ve YON’ların yeniden yerleşmek için tercih ettiği yerleşmelerdeki durumları niteliksel olduğu kadar niceliksel açıdan da ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Yerinden olmuş nüfus, zorunlu göç, iç göç, boşalmış köy, Türkiye

Internal Displacement of the Population in South-eastern Turkey: Processes and Spatial Pattern

Öz

Turkey is a country known for the geographical mobility of its population and it is one of the most important events that Turkey has dramatically experienced in terms of demography within the past two decades. Although wars and conflicts create an insecure environment for human habitation which lead to internal displacement, another factor causing internal displacement can be practices and policies aiming to eliminate the insecure environment caused by separatist armed groups (PKK terrorist organization), as is the case in Turkey. Forced migrations in Turkey are not caused by conflicts between different ethnic groups or political dissolution as in the former Soviet Union or Yugoslavia. Forced migrations caused by the conflicts in south-eastern Turkey between Turkish security forces and rebel groups intensified internal migration to the west, which had already been going on for a long time in the eastern and south-eastern regions. Forced migrations affected especially the rural population and there was an accumulation of the rural population in cities within or outside the conflict area. Because the forced migrations were unplanned, migrants suffered from it both individually and as families and the socio-economic balance of the cities that the Internally Displaced Persons (IDPs) sheltered in were disturbed. This article systematically questions on a provincial level the political, psycho-social and economic factors that led to the displacement of about a million people in Turkey, how these factors emerged (processes) and the areas of these forced migrations together with their spatial patterns. In this article, migration statistics and data on villages that lost all their populations, which were reflected in population censuses between the period when the conflicts first started (1985 census) and when the conflicts were relatively settled (2000 census), were used. In this way, both the qualitative and the quantitative characteristics of the internal displacement of the population in Turkey, the spatial pattern and the situation of the IDPs in the settlements they preferred to move to are all considered

Anahtar Kelimeler

Internal displaced people/person, forced migration, internal migration, evacuated village, Turkey

Kaynakça

• Aker, A.T.; Çelik, B.; Kurban, D.; Ünalan, T.; Yükseker, H.D.; Acicbe, Ö.; Demirler, D.; Ercan, H. ve Kumral, Ş., (2005) Türkiye’de Ülke İçi Yerinden Edilme Sorunu: Tespitler ve Çözüm Önerileri, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı, İstanbul, (http://www.tesev.org.tr, 16.11.2005).
• Akgür, Z. G., (1997) Türkiye’de Kırsal Kesimden Kente Göç ve Bölgelerarası Dengesizlik, 1970-1993, Başbakanlık Basımevi, Ankara.
• Akkayan, T., (1979) Göç ve Değişme, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul.
• Akkayan, T., (2002) “Türkiye’de iç göçler ve sorunlar”, Antropoloji, 15, 29-61.
• Akokpari, J.K., (1998) “The state, refugees and migration in sub-Saharan Africa”, International Migration, 36(2), 211-234.
• Aydın, M., (2003) “Securitization of history and geography: Understanding of security in Turkey”, Southeast European and Black Sea Studies, 3(2), 163-184.
• Barut, M., (2002) Zorunlu Göç Araştırması, Göç Edenler Sosyal Yardımlaşma ve Kültür Derneği, İstanbul, (http://www.gocder.com, 15.11.2005).
• Bilgili, A.; Aydoğan, F. ve Güngör, C., (1997) “Doğu Anadolu bölgesinde zorunlu göç olgusunun sosyolojik çözümlemesi: Van örneği”, içinde: II. Ulusal Sosyoloji Kongresi: Toplum ve Göç. Devlet İstatistik Enstitüsü Yay., Ankara, 327-338.
• Boratav, K., (1989) Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Kitabevi Yay., İstanbul.
• Cerit, S., (1986) “Türkiye’de iller arası göçler (1950-1980)”, Nüfus Bilim Dergisi (The Turkish Journal of Population Studies), 8, 81-103.
• CHP Somut Politikalar Çalışma Grubu (CHP-SPÇG), (1999) “Doğu ve Güneydoğu bölgesinden göç- ön rapor”, içinde, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Baydar, O. (ed.), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 334-341.
• Davenport, C.A.; Moore, W.H. ve Poe, S.C., (2003) “Sometimes you just have to leave: domestic threats and forced migration, 1964-1989”, International Interaction, 29, 27-55.
• Deng, F.M., (1999) “Guiding principles on internal displacement”, International Migration Review, 33(2), 484-493.
• Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), (1983) 1980 Nüfus Sayımı (illere göre): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (1988) 1985 Nüfus Sayımı (illere göre): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (1989) 1985 Nüfus Sayımı (Türkiye Geneli): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (1993) 1990 Nüfus Sayımı (Türkiye Geneli): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (1994) 1990 Nüfus Sayımı (illere göre): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (1997) 1990 Nüfus Sayımı: Daimi İkametgaha Göre İç Göçün Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE yay., Ankara.
• DİE, (1999) 1997 Genel Nüfus Tespiti(İdari Bölünüş), DİE Yay., Ankara.
• DİE, (2002) 2000 Nüfus Sayımı (illere göre): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (2003) 2000 Nüfus Sayımı (Türkiye Geneli): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yay., Ankara.
• DİE, (2004) 2004 Türkiye İstatistik Yıllığı, (http://www.die.gov.tr/yillik/03_Nufus.pdf, 15.11.2005).
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), (1996) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT Yay., Ankara.
• DPT, (2003) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, DPT Yay., Ankara.
• Dinler, Z., (2001) Bölgesel İktisat, 6. baskı, Ekin Kitabevi, Bursa.
• Economic and Social Council-UN (ECOSOC) Commission on Human Rigths, (2002) Specific Groups and Individuals: Mass Exodeses and Displaced Persons. Addendum: Profiles in Displacement: Turkey, report by Francis M.Deng, 59th sess., November 2002 (E/CN.4/2003/86/Add.2.).
• Elmas, G., (2001) Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler, Nobel Yay., Ankara.
• Gedik, A., (1992) “The effects on in-and out-migration on urban growth in Turkey (1965-85) and a comparison with the developed countries”, Papers in Regional Science, 71 (4), 405-419.
• Gökçe, B., (2004) Türkiye’nin Toplumsal Yapısı ve Toplumsal Kurumlar, Savaş Yayınevi, Ankara.
• Göktürk, A., (1997) “Zorunlu göç ve bir kent: Diyarbakır”, içinde, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi: Toplum ve Göç. Devlet İstatistik Enstitüsü Yay., Ankara, 356-367.
• Grundy-Warr, C. ve Wong, E., (2002) “Geographies of displacement: The Karenni and the Shan across the Myanmar- Thailand border”, Singapore Journal of Geography, 23 (1), 93-122.
• Güzel, A., (2005) Şanlıurfa İli Yerleşmeleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Haug, R., (2002) “Forced migration, processes of return and livelihood construction among in Northern Sudan”, Disasters, 26(1), 70-84.
• Hear, N.V., (2000) “Locating internally displaced people in the field of forced migration”, Norsk Geografisk Tidsskrift- Norwegian Journal of Geography, 54 (3), 90-95.
• Holtzman, S.B. ve Nezam T., (2004) Living in Limbo: Conflict-Induced Displacement in Europe and Central Asia, World Bank, Washington, DC.
• Hornby, W.F. ve Jones, M., (1990) An Introduction to Population Geography, Cambridge University Press, New York.
• Human Rights Watch (HRW), (1996) Turkey’s Failed Policy to Aid the Forcibly Displaced in the Southeast, 8, 9, (D), (http//hrw.org/reports/1996/Turkey 2.htm, 09.06.2005).
• HRW, (2005) Turkey Fails Displaced Villagers, HRW Documents on Turkey, (http://hrw.org/press/2002/10/turkey1030.htm, 14.9.2005).
• Hyndman, J., (1999) “A post-cold war geography of forced migration in Kenya and Somalia”, Professional Geographer, 51(1), 104-114.
• İçduygu, A. ve Sirkeci, İ., (1999) “Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde göç hareketleri”, içinde, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Baydar, O. (ed.), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 249-268.
• İçduygu, A.; Romano, D. ve Sirkeci, İ., (1999) “The ethnic question in an environment of insecurity: The Kurds in Turkey”, Ethnic and Racial Studies, 22 (6), 991-1010.
• İçduygu, A.; Sirkeci, İ. ve Muradoğlu, G., (2001) “Socio-economic development and international migration: A Turkish study”, International Migration, 39 (4), 39-61.
• İçişleri Bakanlığı (İB), (2005) Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi Bilgi Notu, (http:birimweb.icisleri.gov.tr, 14.09.2005).
• İlkkaracan, İ. ve İlkkaracan, P., (1999) “1990’lar Türkiye’sinde kadın ve göç”, içinde, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Baydar, O. (ed.), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 305-322.
• İnsan Hakları Derneği (İHD), (2000) Zorunlu Göç Sorunu-Nihai Rapor ve Sonuç Bildirisi, Türkiye İnsan Hakları Hareketi Konferansı, Kızılcahamam. (http://www.ihd.org.tr, 05.09.2005 )
• Kartal, S.K., (1983) Ekonomik ve Sosyal Yönleriyle Türkiye’de Kentleşme, Yurt Yay., Ankara.
• Keleş, R., (1983) Türkiye’de Şehirleşme, Konut ve Gecekondu, 3. baskı, Gerçek Kitabevi Yay., İstanbul.
• Keleş, R., (2004) Kentleşme Politikası, 8.baskı, İmge Kitabevi Yay., Ankara.
• Kocaman, T. ve Bayazıt, S., (1993) Türkiye’de İç Göçler ve Göç Edenlerin Sosyo-Ekonomik Nitelikleri, DPT Sosyal Planlama Gen.Md. Yay., Ankara.
• Lund, R., (2000) “Geographical research on forced migration and development”-Foreword, Norsk Geografisk Tidsskrift- Norwegian Journal of Geography, 54 (3), 89.
• Martin, P.; Midgley, E. ve Teitelbaum, M., (2002) “Best practice options: Turkey”, International Migration, 40 (3), 119-131.
• Mazlumder, (1995) Doğu ve Güneydoğu’da İç Göç- Neden ve Sonuçları-Rapor, (http://www.mazlumder.org, 14.09.2005).
• Mooney, E.D., (2000) “Principles of protection for internally displaced persons”, International Migration, 38 (6), 81-101.
• Mooney, E.D., (2003) “Towards a protection regime for internally displaced persons”, içinde, Newman E. and Selm, J. (edl.), Refugees and Forced Displacement: International Security, Human Vulnerability, and the State, United Nations University Pres, New York, 159-180.
• Muggah, R., (2003) “A tale of two solitudes: Comparing conflict and development-induced internal displacement and involuntary resettlement”, International Migration, 41 (5), 5-31.
• Mutluer, M., (2003) Uluslararası Göçler ve Türkiye, Çantay Kitabevi, İstanbul.
• National Research Council (NRC), (1998) The Demography of Forced Migration: Summary of a Workshop, National Academy Press, Washington, DC.
• NRC, (2001) Forced Migration and Mortality, National Academy Press, Washington, DC.
• Norwegian Refugee Council (NORC), (2002) Internally Displaced People: A Global Survey, 2nd ed., Earthscan Publication, London.
• Özbay, F. ve Yücel, B., (2001) “Türkiye’de göç hareketleri, devlet politikaları ve demografik yapı”, içinde, Özbay F., Yücel, B., Sezal, İ., Toros, A., Civelek, H.Y., Yener, S. ve Koç, İ. (edl.), Nüfus ve Kalkınma. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Yay., Ankara, 69-95.
• Özer, İ., (2004) Kentleşme, Kentlileşme ve Kentsel Değişme, Ekin Kitabevi Yay., Ankara.
• Özgür, E.M., (1998) Türkiye Nüfus Coğrafyası, GMC Yay., Ankara.
• Özgür, E.M., (1999) “Türkiye’de il içi göçler hakkında düşünceler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 39(1-2), 159- 167.
• Özgür, E.M., (2003) “XXI. yüzyılın başında Türkiye nüfusu”, Coğrafi Bilimler Dergisi (Turkish Journal of Geographical Sciences), 1(1), 43-53.
• Richmond, A.H., (1994) Global Apartheid: Refugees, Racism and the New World Order, Oxford University Press, Toronto.
• Ritter, G. ve Toepfer, H., (1992) “Aktuelle binnenwanderung in der Türkei”, Petermanns Geographische Mitteilungen, 136, 267-293.
• Sencer, Y., (1979) Türkiye’de Kentleşme, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• Sezal, İ., (1992) Şehirleşme, Ağaç Yayınevi Yay., İstanbul.
• Tandoğan, A., (1998) Demografik Temel Kavramlar ve Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Kitabevi Yay., Trabzon.
• Tanfer, K., (1983) “Internal migration in Turkey: Socio-economic characteristics by destination and type of move, 1965-70”, Studies in Comparative International Development, winter, 76-111.
• Tekeli İ. ve Erder, L., (1978) Yerleşme Yapısının Uyum Süreci Olarak İç Göçler, Hacettepe Üniv. Yay., Ankara.
• Tosun, C.; Timonthy, D.J. ve Öztürk, Y., (2003) “Tourism growth, national development and regional inequality in Turkey”, Journal of Sustainable Tourism, 11(2-3), 133-161.
• Tunçdilek, N. ve Tümertekin, E., (1959) Türkiye Nüfusu, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul.
• Tümertekin, E., (1968) Türkiye’de İç Göçler, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul.
• Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB), (2004) Zorunlu Göç Raporu (Report of Forced Migration), (http://www.tmmob.org.tr, 08.12.2005).
• Türk Radyo Televizyon Kurumu (TRT), (2005) Köye Dönüş Rehabilitasyon Projesi, Haber, (Ağustos 2005), (http://www.trt.net.tr, 31.08.2005).
• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), (2005) Genel Nüfus Sayımı 2000 Göç İstatistikleri, TÜİK Yay., Ankara.
• Tütüncü, E., (2005) Doğu ve Güneydoğu Kalkınma Programı Projesi, Proje no: 2.7 (http://www.enistutuncu.nom.tr, 08.08.2005).
• United States Committee for Refugees (USCR), (2003) World Refugee Survey 2003, Washington, D.C.
• United States of Department of State (USDOS), (2001) Bureau of Democracy, Human Rigths and Labour Country Report on Human Rigths Practices 2000, vol. I and II, USDOS, Washington, DC.
• Üstel, F., (2004) Zorunlu İç Göç Sonrası Köye Dönüş-Ön Rapor, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV), İstanbul (http://www.tesev.org.tr, 08.08.2005).
• Weeks, J.R., (2002) Population: An Introduction to Concepts and Issues, 8th ed., Wadsworth/Thomson Learning Press, Belmont.
• Yıldız, H., (2005) Kitlesel Zorunlu Göç, ( http://[e-mail], 05.08.2005). .