Kentsel Dönüşüm Süreçlerinin İzmir’deki Cemevleri Üzerine Olası Etkileri

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 1, 1 - 28, 29.04.2024

Gülcan Kaygusuz , İrfan Kaygalak

https://doi.org/10.33688/aucbd.1287413

Öz

Bu çalışma, İzmir anakent örneğinde kentsel dönüşüm projelerinin ve uygulama süreçlerinin cemevleri üzerine olan olası etkisine odaklanmaktadır. Çalışmanın temel iddiası, neoliberal kentleşmenin cemevlerinin üretimini ve yapımını zorlaştırdığı yönündedir. Çalışma, cemevlerinin kuruluş öyküsüne odaklanmakta; geçmiş dönem ile güncel kentleşme dinamiklerinin cemevinin üretimi açısından gösterdiği farklılaşmaya dikkat çekmektedir. Ayrıca Aleviliğin kamusal görünürlüğünün sembolik ve simgesel yeni mekânları olarak cemevlerinin ortaya çıkış nedenleri tarihsel bağlamıyla ele alınmakta ve temsil mekânı olarak değişen anlamına dikkat çekilmektedir. Çalışmanın saha bulguları, 2000 yılı öncesinde göç ve hızlı kentleşmenin beraberinde getirdiği enformel dayanışma ilişkilerinin cemevi için gerekli maddi ve sosyal kaynakları mümkün kıldığını ancak yeni kentleşme modeli ile beraber bu maddi ve sosyal kaynakların işlevsiz kaldığını göstermektedir. Kent toprağının metalaşmasıyla artan piyasa baskısı, kentsel dönüşüm projelerinin çoğunlukla merkezi hükümet kanallarıyla gerçekleştirilmesi ve muhafazakâr kent inşasına dönük güçlenen ulusal siyasetin varlığı gibi gelişmeler altında söz konusu bu maddi ve sosyal sermaye kaynaklarının işlevsiz kaldığını, cemevlerinin üretiminin zorlaştığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cemevi, Alevilik, Mekanın üretimi, Kentleşme, Sosyal adalet

The possible impacts of Urban Renewal Processes on Alevi Worship Places (Cemevi) in İzmir

Öz

This study focuses on possible impacts of urban renewal processes on Cemevies in case of İzmir metropolitan area by focusing on construction stories of cemevies. It claims neoliberal urbanism complicates the production of Cemevi and draws attention to differentiation between old and new urbanization processes in terms of production of Cemevi. Considering cemevies as new symbolic and representational places of publicity of Alevies, the study analysis their changing meaning and representational role in historical perspective as well. It emphasizes co-evolution of urbanization context and symbolic meaning of Cemevi in Turkey and indicates informal solidarity relations stemming from internal migration and rapid urbanization before 2000 facilitated construction of Cemevi by providing requested fiscal and social capital while the later one hampering it by de-functionalizing aforementioned capital. New developments such as increasing market pressure via materialization of urban space, determinative role of central government in urban renewal processes and policies conducted by central government for construction of conservative cities obstruct to build new cemevies.

Anahtar Kelimeler

Cemevi, Alevism, Production of space, Urbanization, Social justice

Kaynakça

• Aslan, Ş., Yardımcı, S., Arpacı, M., Gürpınar, Ö. (2015). Türkiye'nin Etnik Coğrafyası: 1927-1965 Ana Dil Haritaları. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları.
• Ataay, F. (2007). Neoliberalizm ve Devletin Yeniden Yapılandırılması: Türkiye’de Kamu Reformu Üzerine İncelemeler. Ankara: De Ki Yayınevi.
• Bektaş-Ata, L. (2021). Limontepe’de Yaşamak Büyümek Beklemek: Kentsel Dönüşüm Öncesi Bir Mahalle Anlatısı. Ankara: İdealkent Yayınları.
• Belge, M. (1980). Marksizmin millileşmesi mi yerlileşmesi mi. Birikim, 60, 31-36.
• Berg, B. L., Lune, H. (2019). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (Çev. Asım Arı). Konya: Eğitim Kitabevi.
• Birge, J. K. (1991). Bektaşilik Tarihi. (Çev. Reha Çamuroğlu). Ankara: Ant Yayınları.
• Bozkurt, F. (2006). Çağdaşlaşma Sürecinde Alevilik. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Castells, M. (1977). The Urban Question. London: Edward Arnold.
• Çavuşoğlu, E. (2016). Türkiye Kentleşmesinin Toplumsal Arkeolojisi. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çınar, A. K., Penpecioğlu, M. (2018). Kentsel dönüşüm ve yerel siyasetin değişen dinamikleri: 2009 ve 2014 İzmir yerel seçim sonuçları bağlamında bir araştırma. Planlama, 28 (1), 56-75. doi: 10.14744/planlama.2017.92485
• Eraydın, A. (2011). Girişimci Devlet, Otoriterleşen Popülizm: Neoliberalizmin Yeni Evresinde Devletin Yeni Davranış Kalıpları. İçinde 3. Kentsel ve Bölgesel Araştırmalar Sempozyumu (KBAM) Bildiriler Kitabı, Ankara, 13-33.
• Erder, S. (2006). Refah Toplumunda Getto. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Erman, T. (2012). Yıkılan gecekondular, yapılan toki toplu konut projeleri: kent yoksulunun yeni yaşam çevresi. İdealKent, 3 (7), 38-63. https://dergipark.org.tr/en/pub/idealkent/issue/36644/417169 adresinden edinilmiştir.
• Ertan, M. (2017). Aleviliğin Politikleşme Süreci. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Es, M. (2006). Alevici mekân siyaseti ve Türkiye'de cemevlerinin kurulması. Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Harvey, D. (1973). Social Justice and the City. Oxford: Basil Blackwell.
• Harvey, D. (1982). The Limits to Capital. Oxford: Basil Blackwell.
• Harvey, D. (2005). Neoliberalizmin Kısa Tarihi. (Çev. Aylin Onocak). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2009) The urban process under capitalism: A framework for analysis. International Journal of Urban and Regional Research, 2(1‐4), 101-131. doi: 10.1111/j.1468-2427.1978.tb00738.x
• İrat, A. M. (2009). Modernizmin Erittikleri "Sünniler, Şiiler ve Aleviler". İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Kam, G. (2022). Alevilerden 'Kültür ve Cemevleri Başkanlığı' kurulacak diyen Erdoğan'a tepki: 'Seçim oyalaması', Hürriyet. 10.08.2022 tarihinde https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/alevilerden-kultur-ve-cemevleri-baskanligi-kurulacak-diyen-erdogana-tepki-secim-oyalamasi-1989862 adresinden edinilmiştir.
• Kaya, İ. (2014). Coğrafi düşüncede mekân tartışmaları. Posseible Düşünce Dergisi, 4, 1-13. doi: 10.5281/zenodo.7419832
• Kayapınar, L. (2012). Tarihsel süreçte Türkiye Aleviliği. İçinde II.Uluslararası Tarihten Bugüne Alevilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 23-24 Ekim, Ankara, 99-109.
• Kaygalak, S. (2009). Kentin Mültecileri Neoliberalizm Koşullarında Zorunlu Göç ve Kentleşme. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Kaygalak, İ. (2020). Mekân ve Ekonomi: Ekonomik Coğrafyada Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keskinok, H. Ç. (2006). Kentleşme Siyasaları. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Konuşlu, F. (2019). Making the cemevis of Tuzluçayır: The possibilities of and limits to politics of commons. Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Kurtarır, E., Ökten, A. (2018). Planlama kurumunun görmedikleri; Kimlik ve ibadet mekânı olarak Cemevleri. METU.JFA, 35 (1), 157-182. doi: 10.4305/metu.jfa.2018.1.7
• Kurtuluş, H. (Ed.) (2012). İstanbul’da Kentsel Ayrışma. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Lefebvre, H. (1974). La production de l'espace. Paris: Editions Anthropos.
• Massicard, E. (2017). Türkiye'den Avrupa'ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Melikoff, I. (1994). Uyur İdik Uyardılar Alevilik Bektaşilik Araştırmaları. İzmir: Cem Yayınevi.
• Okan, M. (2004). Türkiye'de Alevilik. Ankara: İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları.
• Öz, B. (1992). Osmanlı'da Alevi Ayaklanmaları. İstanbul: Ant Yayınları.
• Özdemir, D. (Ed.) (2010). Kentsel Dönüşümde Politika, Mevzuat, Uygulama: Avrupa Deneyimi, İstanbul Uygulamaları. İstanbul: Nobel Yayınları.
• Peck, J., Theodore, N., Brenner, N. (2009). Neoliberal urbanism: Models, moments, mutations. The SAIS Review of International Affairs, 29 (1), 49–66. doi: 10.1002/9781444395105.ch2
• Rençber, F. (2012). Alevi Geleneğinde Cem Evinin Tarihsel Kökeni. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12 (3), 73-86.
• Salman, C. (2015). Göç ve Kentleşme Sürecinde Alevi Kimliğinin Kültürel-Siyasal Değişimi ve Dönüşümü. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Salman, C. (2018). Lamekandan Cihana Göç Kimlik Alevilik. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Serter, G. (2018). Muhafazakar Kentin İnşası. İstanbul: Notabene Yayınları.
• Shankland, D. (2003). The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition. London: Routledge.
• Shankland, D. (2010). Maps and the Alevis on the Ethnography of Heterodox Islamic Groups. British Journal of Middle Eastern Studies, 37 (33), 227-239. doi: 10.1080/13530194.2010.543307
• Şengül, T. (2001). Kentsel Çelişki ve Siyaset: Kapitalist Kentleşme Süreçleri Üzerine Yazılar. İstanbul: WALD Demokrasi Kitaplığı.
• Tekin, H. (2006). Nitel araştırma yönteminin bir veri toplama tekniği olarak derinlemesine görüşme. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3 (13), 101-116.
• Türkün, A. (Ed.) (2014). Mülk, Mahal, İnsan: İstanbul’da Kentsel Dönüşüm. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Üçoğlu, M. (2015). Neoliberalizm kent alanlarında neden yoksulluğa ihtiyaç duymaktadır? İdealkent, 6 (16), 34-49. https://dergipark.org.tr/en/pub/idealkent/issue/36784/418962 adresinden edinilmiştir.
• Ülger, G. (2013). Tapınma ritüeli ile ibadet mekânı arasındaki ilişkinin göstergebilimsel bağlamda okunması: Cemevi yapıları. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Ünsal, B. Ö., Türkün, A. (2014). Neoliberal kentsel dönüşüm: Kentsel alanlarda sınıfsal tahliye, yoksullaşma ve mülksüzleşme. İçinde Türkün, A. (Ed.), Mülk, Mahal, İnsan: İstanbul'da Kentsel Dönüşüm, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 17-42.
• Wacquant, L. (2015). Kent Paryaları İleri Marjinalliğin Karşılaştırmalı Sosyolojisi. (Çev. Mehmet Doğan). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Yalçınkaya, A. (2005). Pas: Foucault’dan Agamben’e Sıvılaşmış İktidar ve Gelenek. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Yaman, A. (2012). Alevilik ve Kızılbaşlığın Gizli Tarihi. İstanbul: Kalipso Lüx Yayınları.
• Yıldırım, A., Şimşek, H. (2003). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları.
• Yıldız, B. (2018). Kutsal mekân ve coğrafya: Nazimiye (Tunceli) örneği. Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Yılmaz, S. (2011). Türkiye'de cemevleri kurumsallaşmasının Alevi kimliğine etkileri ve Karacaahmet Sultan Dergâhı üzerinden bir alan analizi. Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Yücesoy, F. (2017). Cemevinin diferansiyel mekan olarak okunması: Göçmen Mahallesi Cemevi örneği. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Zırh, B. C. (2017). Dünden bugüne sıla ile gurbet arasında Alevi coğrafyası üzerine. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 22 (44), 225–247.