Tarih Boyunca Birgi ve Mahallelerinin Gelişimi ile Yeryüzü Şekillerinin Etkisi

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 2, 319 - 352, 31.10.2024

Didem Sevtap Kaya , Serdar Vardar , Emre Kara

https://doi.org/10.33688/aucbd.1454172

Öz

Birgi Bozdağlar’ın güney eteklerinde bulunan bir birikinti konisi üzerinde yer alan en az 5500 yıllık tarihi ve görkemli başkentlik dönemi ile önemli bir kadim kenttir. Yerleşim, birikinti konisinin engebeli yüzeyine ve bunu derince yarmış derelerin kenarlarına kurulmuştur. Küçük Menderes Havzası içinde kalan kent, bu alanda var olmuş; Tunç Çağı, Roma, Lidya, Bizans, Aydınoğlu Beyliği ve Osmanlı döneminin izlerini özgün doğal-kültürel dokusu içinde günümüze kadar saklamıştır. İlk yerleşimden günümüze kadar gelişen kent ve mahalleleri kentsel dokunun yeryüzü şekillerinin kontrolünde geliştiğini ortaya koymaktadır. Bu çalışmada söz konusu gelişimin açıklanması için tarihi belge ve yayınlardan yola çıkarak mahalle ve nüfus gelişimi araştırılmıştır. Diğer yandan koni morfometrisi üzerine jeomorfolojik saha çalışmaları yapılmıştır. Böylece Birgi Kenti ve mahallelerinin gelişiminin birikinti konisinin morfolojisi ile ilişkileri tüm detayları ile ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Birgi, Birgi'nin mahalleleri, Birgi'nin nüfusu, Birgi çevresinin jeomorfolojisi, Tarihi coğrafya

Kaynakça

• Ak, M. (1997). Menazırü'l-avalim (metin). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Akın, H. (1968). Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Akis, M. (2016). Birgi şehri vakfiyelerine göre Birgi’de bulunan medreseler. İzmir Araştırmaları Dergisi, 3, 29-49. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iad/issue/63497/961286#article_cite adresinden edinilmiştir.
• Altınoluk, Ü. (2007). Birgi Geleneksel Kent Dokusu. Ege Yayınları.
• Aykut, A.S. (2004). İbn Battuta Seyahatnamesi I. (Çev. A. S. Aykut), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Başaranbilek, E. (2010). Birgi ve Çukur Hamam üzerine bazı çıkarımlar. İçinde Küçük Menderes Araştırmaları, Ödemiş: ÇEKÜL Vakfı Küçük Menderes Araştırmaları Merkezi, 66-74.
• Berber, F. (2019). XIX. Yüzyılın ilk yarısında Birgi kazasında nüfus. İçinde Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, 63-74, İzmir.
• Beytaş, A. (2001). XIX. Yüzyıl ortalarında Birgi kazasının sosyal ve ekonomik durumu. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. TÜBESS üzerinden erişilmiştir.
• Bilgi, N. (2019). Temettüat defterlerine göre XIX. Yüzyılın ortalarında Birgi Kasabası. İçinde Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, 75-94, İzmir.
• Çakmak, Ş. (2019). Dünya Kenti Birgi. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı 129.
• Demir, T., Gençsoylu Z. (2013). Arşiv Belgelerine Göre XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda Birgi ve Birgililer. Birgi Belediyesi Yayınları.
• Emecen, F. (1992). Birgi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10.12.2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/birgi adresinden edinilmiştir.
• Emecen, F. (2019). Manisa’daki Osmanlı Şehzadeleri ve Birgi. İçinde Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, İzmir, 11-28 .
• Erinç, S. (1955). Die morduologischen entwicklungsstadien der Küçükmenderes Masse. Review of the Geographical Institute of the University of Istanbul, 2, 93–95.
• Foss, C. (1979). Ephesus After Antiquity: A Late Antique, Byzantine And Turkish City. Cambridge.
• Gençsoylu, Z. (2022). 17. ve 18. Yüzyıllarda Birgi. Arkeolojik ve Tarihi Yönleri İle Bir Ege Kasabası: Birgi Sempozyumu, 90-103.
• Gümüşçü, O., Yiğit İ. (2023). Mekan, Yöntem ve Teknikleriyle Tarihi Coğrafya. Yeditepe Yayınevi.
• Gümüşoğlu, F. (2008). Birgi’de Toplumsal Yaşam ve Değişim, Bir Belde Monografisi. Bağlam Yayınları.
• İbn Battuta Seyahatnamesinde Aydınoğlu Mehmet Bey: 10.2.2024 tarihinde https://aydin.ktb.gov.tr/TR-244034/ibn-i-battuta-seyahatnamesinde--aydinoglu-mehmet-bey.html adresinden edinilmiştir.
• İzdar, E. (1971). Introduction to geology and metamorphism of Menderes Massif Of Western Turkey. In A.S. Campbell., A.S. (Ed.), Geology and History of Turkey, Libya, 495-500.
• Karlıoğlu, B., Aykut, S. (2013). Katip Çelebi- Cihannüma II. (Yay. Haz. B. Karlıoğlu, S. Aykut). İstanbul: Türk Dünyası Vakfı
• Kılıç, M. (2021). Hurufat defterlerine göre Birgi Kazası (1691-1835). Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Kiel, M., (2013). Birgi An Old Turkish Cultural Centre In Western Anatolia. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Koçman, A. (1989). Uygulamalı Fiziki Coğrafya Araştırmaları ve İzmir-Bozdağlar Yöresi Üzerine Araştırmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 49.
• Konukçu, E. (2022). Birgi’nin Türk hakimiyetine girişi ve yeni yapılanmalar, arkeolojik ve tarihi yönleri ile bir Ege kasabası, Birgi Sempozyumu, 48-65.
• Küpeli, Ö. (2019). Avarız defterlerine göre XVII. yüzyılın ikinci yarısında Birgi kazası. İçinde Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, İzmir, 29-46.
• Merçil, E. (1991). Aydınoğulları. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13.12.2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/aydinogullari adresinden edinilmiştir.
• Ocaklı İşeri, K. (1998). Birgi kent ve mimari üzerine bir inceleneme. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Özcan, K. (2013). Tarihi kentlerde kültürel mirasın korunması: Birgi deneyimi. Milli Folklor, 25(98), 46-58. https://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=98&Sayfa=43 adresinden edinilmiştir.
• Özel, M., Şengül E., Kocahan, Ö. (2008). Türkiye’de meteorit/göktaşı araştırmaları. XVI. Ulusal Astronomi Kongresi ve V. Ulusal Öğrenci Astronomi Kongresi, 1117-1128.
• Pullukçuoğlu Yapucu, O. (2006). Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, ekonomik, idari, kültürel durum). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp adresinden edinilmiştir.
• Rojay, B., Toprak, V., Demirci, C, Süzen, L., (2005). Pliyo-Quaternary evolution of the Küçük Menderes Graben Southwestern Anatolia Turkey. Geodinamica Acta, 18(3-4), 317–331. doi: 10.3166/ga.18.317-331
• Sarıbey Haykıran, A. (2014). Aydın vilayet salnameleri’nde Birgi. Tarih Okulu Dergisi, 7(8), 473-501. doi: 10.14225/Joh522
• Sevin, V. (1974). Batı Anadolu’nun antik bir kenti Hypaipa üzerine araştırma, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 28-29, 41-53.
• Soysal, U., (2019). Birgi zâviyelerine dâir tevcihat kayıtları. İçinde Yörük Obasından Ödemiş Ovasına Birgi, İzmir, 451-497.
• Telci, C. (1999). XVI. yüzyıl başlarına ait Birgi Kazası evkaf defteri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 14(1), 203-260.
• Telci, C. (2015). Halil Beğ Defteri, Fetihten Sonra Aydın Sancağı’nın İlk Mufassal Tahrir Defteri 1425-1430. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Yayınevi.
• Temizkan, A., Akan, M. (2013). Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi’nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-I. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Tunçağ, S. (2010). Kendini Koruyan Kentler 2, Birgi. İstanbul: ÇEKÜL Vakfı Yayınları.
• Ünal, H. R. (Ed.) (2001). Birgi: Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara
• Vardar, S. (2010). Birgi ve Küçük Menderes vadisinin jeomorfolojisi. İçinde Küçük Menderes Araştırmaları, Ödemiş: ÇEKÜL Vakfı Küçük Menderes Araştırmaları Merkezi, 7-25.
• Vardar, S., Yıldız G. (2010). Coğrafi rekonstrüksiyonlar ve kentsel mimari illüstrasyonlarla Birgi. İçinde Küçük Menderes Araştırmaları, Ödemiş: ÇEKÜL Vakfı Küçük Menderes Araştırmaları Merkezi, 41-52.
• Vardar, S. (2015). Küçük Menderes Havzası Doğu Bölümünde Paleocoğrafya Araştırmaları, Ödemiş Ovasında Jeoarkeolojik Değerlendirmeler. İzmir Kent Kitaplığı, 107, ISBN: 978-975-18-0186-9
• Vardar, S., (2017). Küçük Menderes Havzası’nın yeryüzü şekilleri ile yerleşim özellikleri arasındaki ilişkiler üzerine değerlendirmeler. İçinde Küçük Menderes Araştırmaları 2, Ödemiş: ÇEKÜL Vakfı Küçük Menderes Araştırmaları Merkezi, 9-23.
• Vardar, S., (2018). Lidya’nın Tmolos (Bozdağlar) Yaylalarında Jeomorfoloji, Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmaları. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Vardar, S., Tütüncügil E., Doğan Ş. (2024). Van Aladağ Çevresinde Bir Moğol Sarayının Yüzey Araştırması, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, BAP Projesi Raporu.
• Yavuz, B. G. (2005). Birgi Coğrafyası, Halk Bilgisi, Tarihçesi, Tarihi Yerleri. Birgi Kent Kitaplığı.
• Yiğit, İ. (2019). Spatial development of Çankırı city. International Journal of Geography and Geography Education, 39, 203-220. doi: 10.32003/iggei.491004