Hadis, Mesḫ (Metamorfoz) ve Kültürel Bağlam: Farelerin Dönüşüme Uğramış Yahudiler Olabileceğine Dair Bir Ṣaḥīḥayn Rivayetinin Tahlili

Yıl 2018, Cilt: 59 Sayı: 2, 1 - 64, 30.11.2018

Suat Koca

Öz

Bu makale dinî metinlerin değerlendirilmesinde kültürel bağlamın dikkate alınmasına yönelik çalışmalara bir katkı niteliğindedir. Çalışmada kadim zamanlarda Yahudi bir topluluğun başkalaşım geçirerek fareye dönüştüğünü anlatan bir rivayet ele alınmakta ve hem klasik hadis literatürü zaviyesinden, hem de erken dönemin kültürel/çevresel kodları açısından değerlendirilmektedir. Bu bağlamda evrensel bir inanış ve tasavvur biçimi olarak metamorfoz olgusunun İslam düşüncesindeki yerine dikkat çekilmekte ve ilgili rivayeti çevreleyen kültürel atmosfer tasvir edilmektedir. Ayrıca ilginç ve yadırgatıcı bir içeriği olan rivayete yönelik eleştiri ve yorumlara temas edilmektedir. Sonuç olarak konuyla ilgili lehte ve aleyhteki yaklaşım ve söylemler, hadis literatürüyle bir diyalog sorunu yaşandığını düşündürmektedir. Makale bundan hareketle hadise ve hadis edebiyatına yönelik bakış açısının gözden geçirilmesini önermekte, özellikle Hz. Peygamber’in risalet görevi kapsamında olmayan ve sosyo-kültürel inanış ve kabulleri yansıtan rivayetlerin daha geniş ve bütüncül bir perspektifle ve insanlığın kadim tarihinin özgün bir parçası olarak okunmasını teklif etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Metamorfoz (Başkalaşım), Fare, Mesḫ, Yahudiler, Kültürel Bağlam

Hadith, Maskh (Metamorphosis), and Cultural Context: A Study of a Ṣaḥīḥayn Report on the Transformation of Jews into Mice

Öz

This
article deals with a hadith report about a Jewish community metamorphosed and
turned into mice in ancient times, and aims at contributing to studies as to
how to evaluate religious texts by taking into consideration the cultural
context in which they came into being. Firstly, I attempt to make an assesment
of the report both from the point of the classical hadith literature and the
cultural/environmental codes of the early period. Then I examine the place of maskh
(metamorphosis), as a universal belief and a mode of imagination, in the
Islamic thought and describe the cultural atmosphere surrounding the report in
question. I also touch upon the criticisms directed against and the comments on
this report that has a rather odd yet fascinating content. The positive and
negative discourses developed concerning the subject makes one think that there
might be a dialogue problem between researchers and the hadith literature. For
this reason, I suggest a reevaluation of the approaches towards hadith and its
literature, and, in this regard, I offer a way of reading the narratives which
were not part and parcel of the apostolic duty of the Prophet and which
reflected the socio-cultural beliefs and assents of the time from a wider and
more comprehensive perspective and as an original segment of the long human
history. 

Anahtar Kelimeler

Hadith, Maskh, Metamorphosis, Jews, Mice, Cultural Context

Kaynakça

• ʿAbdurrazzāḳ b. Hemmām. el-Muṣannef. 10 c. Tah. Ḥabīburraḥmān el-Aʿẓamī. Hind: el-Meclisu’l-ʿİlmī-Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1403; 9 c. Tah. Merkezu’l-Buḥūs̱ ve Taḳniyeti’l-Maʿlūmāt. Kahire: Dāru’t-Taʾṣīl, 2015.
• el-ʿAsḳalānī, İbn Ḥacer. Fetḥu’l-Bārī. 17 c. Neşr Ebū Ḳuteybe Naẓar el-Fārayābī. Riyad: Dāru Ṭaybe, 2006.
• el-ʿAsḳalānī, İbn Ḥacer. Tehẕību’t-Tehẕīb. 4 c. Tah. İbrāhīm Zeybeḳ ve ʿĀdil Murşid. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2014.
• el-ʿAynī, Bedruddīn. ʿUmdetu’l-Ḳārī Şerḥu Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. 25 c. Tashih. ʿAbdullāh Maḥmūd Muḥammed ʿUmer. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
• el-ʿAẓīmābādī, Ebū’ṭ-Ṭayyib Muḥammed Şemsu’l-Ḥaḳḳ b. Emīr ʿAlī. ʿAvnu’l-Maʿbūd. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Adam, Baki. “Sept Yahudileri,” Asife Ünal, Hüsamettin Karataş, Yasin Meral, Dilek Özbey (ed.), Bütün Yönleriyle Yahudilik (Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2012) içinde, ss.121-127.
• Ağkuş, Yusuf ve Abdullah Altuncu. “Yahudi Kutsal Metinlerinde ve Kur’an’da Şabat (Cumartesi) Yasakları ve Mesh Hadisesi,” İnsan ve Toplum Bilimleri Araş-tırmaları Dergisi 6:5 (2017), ss.2775-2794.
• Akyüz, Hüseyin. “Kertenkelenin Öldürülmesi ile İlgili Hadislerin Tahlil ve Tenki-di,” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13:1 (2013), ss.173-214.
• el-Ālūsī, Ebū’l-Meālī Cemāluddīn Maḥmūd Şukrī b. ʿAbdillāh b. Maḥmūd. Bulūġu’l-Ereb fī Maʿrifeti Aḥvāli’l-ʿArab. 3 c. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l-Ḥadīs̱iyye, tsz.
• Arsel, İlhan. Müslümanlık Sınavı. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2002.
• Arsel, İlhan. Toplumsal Geriliklerimizin Sorumluları Din Adamları. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1996.
• Ateş, Ali Osman. İslam’a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitâb Örf ve Âdetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Ateş, Süleyman. Gerçek Din Bu II. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, tsz.
• Babanzâde Ahmed Naim. Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Basalel, Yusuf. “On Kabile (Kaybolmuş),” Yahudilik Ansiklopedisi (İstanbul: Gözlem Gazetecilik Yayın, 2001), c.2, ss. 457-458.
• Başaran, Selman. “İbn Hazm’ın Kütüb-i Sitte’ye Bakışı,” İslâmî Araştırmalar 2:6 (1988), ss.7-21.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2001.
• Bebel, August. Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültürü Dönemi. Terc. Veysel Atay-man. İstanbul: Bordo-Siyah Yayınları, 2008.
• el-Belāẕurī, Ebū’l-Ḥasen Aḥmed b. Yaḥyā. Ensābu’l-Eşrāf. Tah. Suheyl Zekkār ve Riyāḍ Ziriklī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1996.
• el-Bezzār, Ebū Bekr Aḥmed. el-Baḥru’z-Zaḫḫār. 18 c. Tah. Maḥfūẓurraḥmān Zey-nullāh-ʿĀdil b. Saʿd-Ṣabrī ʿAbdulḫāliḳ. Medine: Mektebetu’l-ʿUlūm ve’l-Ḥikem, 2009.
• Blech, Zushe Yosef. Kosher Food Production. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2008.
• Bor, İbrahim. “Vahiy-Kültür İlişkisi,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi-si 52:1 (2011), ss.121-141.
• el-Buḫārī, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. İsmāʿīl. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. ʿİzzuddīn Ḍillī, ʿİmād eṭ-Ṭayyār ve Yāsir Ḥasan. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2014.
• el-Cāḥiẓ, Ebū ʿUsmān ʿAmr. Kitābu’l-Ḥayavān. 7 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424.
• Cevād ʿAlī. el-Mufaṣṣal fī Tārīḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. Beyrut: Dāru’s-Sāḳī, 2001.
• el-Cezāʾirī, Ṭāhir b. Ṣāliḥ. Tevcīhu’n-Naẓar. Neşr ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġudde. Beyrut: Mektebetu’l-Maṭbūʿāti’l-İslāmiyye, 2009.
• Cook, Michael. “Early Islamic Dietary Law,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 7 (1986), ss. 217-277.
• Cook, Michael. “Ibn Qutayba and the Monkeys,” Studia Islamica 89 (1999), ss.43-74.
• Coşkun, Ahmet. “Mesh,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.29, ss.303-304.
• Çelik, Ali. İslam’ın Kabul veya Reddettiği Halk İnançları: Hicaz Bölgesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.32, ss.579-581.
• Çetin, Nihad M. “Ahbâr,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.1, ss.486-489.
• ed-Dāraḳuṭnī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUmer b. Aḥmed. es-Sunen. 5 c. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ ve diğerleri. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2003.
• ed-Dāraḳuṭnī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUmer b. Aḥmed. el-ʿİlelu’l-Vāride fī’l-Aḥādīs̱i’n-Nebeviyye. 15 c. Tah. Zeynullāh es-Selefī. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1985.
• ed-Dārimī, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh. el-Musnedu’l-Cāmiʿ. Tah. Nebīl b. Hāşim el-Ġamrī. Beyrut: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye, 2013.
• Demirci, Kürşat. “Hayvan,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.17, ss.81-85.
• Dere, Ali. “Hadis Literatürünün Kaynaklık Değeri Üzerine Bir Çözümleme Denemesi,” İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002) içinde, ss.639-652.
• ed-Dihlevī, eş-Şāh Veliyyullāh. Ḥuccetullāhi’l-Bāliġa. 2 c. Tah. es-Seyyid Sābiḳ. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 2005.
• ed-Dihlevī, eş-Şāh Veliyyullāh. İslâm Düşünce Rehberi. Terc. Mehmet Erdoğan. İstanbul: İmaj Baskı, 2003.
• Dursun, Turan. Din Bu I: Tabu Can Çekişiyor. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1991.
• Eagleton, Terry. Kültür Yorumları. Terc. Özge Çelik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016.
• Ebū Dāvūd, Suleymān b. el-Eşʿas̠ es-Sicistānī. es-Sunen. Tah. Yāsir Ḥasan, ʿİzzuddīn Ḍillī ve ʿİmād eṭ-Ṭayyār. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2013.
• Ebû Reyye, Mahmud. Muhammedi Sünnetin Aydınlatılması. Terc. Muharrem Tan. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1988.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İlahi Hitabın Tabiatı. Terc. M. Emin Maşalı. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2006.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikler. Terc. Sema Rifat. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Eren, Muhammet Emin. “Tarihsel Bağlam ve İsrâiliyyâtın Rivayetlerin Oluşumundaki Etkisi: Nüzulü İsa ile Alâkalı Bir Rivayet Bağlamında,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52:1 (2011), ss.255-292.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Eyüboğlu, Osman ve Mehmet Okuyan. “Kur’an’ın Sosyo-Kültürel Koşulları Dikkate Alışı: Ma‘rûf Kavramı Örneği,” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26-27 (2008), ss.175-213.
• ed-Demīrī, Ebūl-Beḳāʾ Kemāluddīn. Ḥayātu’l-Ḥayavāni’l-Kubrā. 4 c. Tah. İbrāhīm Ṣāliḥ. Dimeşḳ: Dāru’l-Beşāʾir, 2005.
• Gardet, Louis. “Din ve Kültür,” Peter Malcolm Holt, Ann Katherine Swynford, Ber-nard Lewis (ed.), İslam Tarihi, Kültür ve Medeniyeti. Terc. İlhan Kutluer (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997) içinde, c.4, ss.111-143.
• Gulbenkian Komisyonu. Sosyal Bilimleri Açın: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılan-ması Üzerine Rapor. Terc. Şirin Tekeli. İstanbul: Metis Yayınları, 1996.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī. el-Kifāye fī Maʿrifeti Uṣūli ʿİlmi’r-Rivāye. 2 c. Tah. Māhir Yāsīn el-Faḥl. Riyad: Dāru İbni’l-Cevzī, 1435.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī. Şerefu Aṣḥābi’l-Ḥadīs̱. Tah. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī. Tārīḫu Baġdād ev Medīneti’s-Selām. Tah. Muṣṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. 24 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1417.
• el-Ḫaṭīb, Ḥuẕeyfe Şerīf ve Muʿizzu’l-İslām ʿİzzet Maḥmūd Fāris. “Dirāse Naḳdiyye li’l-Ḥadīs̠i’ş-Şerīf: Fuḳidet Ummetun min Benī İsrāʾīl lā Yudrā mā Faʿalet ve İnnī lā Urāhā İllā’l-Fāʾr,” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27:27 (2012), ss.193-208.
• Hıdır, Özcan. Yahudi Kültürü ve Hadisler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Hıdır, Özcan. “Yahudi Kültürünün Hadislere Etkisi İddiaları Üzerine,” Hadis Tetkikleri Dergisi 3:1 (2005), ss.7-37.
• Hodgson, M. G. S., İslam’ın Serüveni. 3 c. Terc. Ahmet Demirhan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• el-Ḥumeydī, Muḥammed b. Futūḥ. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥīḥayn. 4 c. Tah. ʿAlī Ḥuseyn el-Bevvāb. Beyrut: Dāru İbn Ḥazm, 2002.
• İbn ʿAbdilberr, Ebū ʿUmer Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdillāh b. Muḥammed. et-Temhīd li-mā fī’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-Maʿānī ve’l-Esānīd. 24 c. Tah. Muṣṭafā b. Aḥmed el-ʿAlevī ve Muḥammed b. ʿAbdilkebīr el-Bekrī. Mağrib: Vizāratu ʿUmūmi’l-Evḳāf ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1387.
• İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsim. Tārīḫu Dimeşḳ. 80 c. Tah. ʿAmr b. Ġarāme el-Ġamrāvī. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebī Ḥātim, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed er-Rāzī. el-Cerḥ ve’t-Taʿdīl. 9 c. Hay-darabad: Dāʾiratu’l-Maʿārifi’l-ʿUs̠māniyye, 1952.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr ʿAbdullāh b. Muḥammed. el-Muṣannef fī’l-Aḥādīs̠ ve’l-Ās̠ār. 26 c. Tah. Muḥammed ʿAvvāme. Cidde: Şeriketu Dāri’l-Ḳıble-Dimeşḳ: Muʾessesetu ʿUlūmi’l-Ḳurʾān, 2006.
• İbn Ḥanbel, Aḥmed. el-Musned. 6 c. Kahire: Muʾessesetu Ḳurṭuba, tsz.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd. el-Muḥallā bi’l-Ās̱ār. 12 c. Bey-rut: Dāru’l-Fikr, tsz.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed b. Aḥmed el-Bustī. es̠-S̠iḳāt. 9 c. Haydarabad-Dekken: Dāʾiratu’l-Maʿārifi’l-ʿUs̠māniyye, 1973.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidāʾ ʿİmāduddīn. el-Bidāye ve’n-Nihāye. 21 c. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. Cīze: Dāru Hecr, 2003.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. Teʾvīlu Muḫtelifi’l-Ḥadīs̱. Tah. Muḥammed Zehrī en-Neccār. Beyrut: Dāru’l-Cīl, 1972.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. Hadis Müdafaası. Terc. M. Hayri Kırbaşoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1989.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. ʿUyūnu’l-Aḫbār. 4 c. Tah. Yūsuf ʿAlī Ṭavīl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• İbn Māce, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. Yezīd. es-Sunen. Tah. ʿİmād eṭ-Ṭayyār, Yāsir Ḥasan ve ʿİzzuddīn Ḍillī. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2013.
• İbn Manẓūr, Cemāluddīn. Lisānu’l-ʿArab. 15 c. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1414.
• İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. 8 c. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• İbnu’l-ʿArabī, Ebū Bekr. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. 4 c. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İbnu’l-Es̠īr, Mecduddīn. en-Nihāye fī Ġarībi’l-Ḥadis̠ ve’l-Es̠er. 5 c. Tah. Ṭāhir Aḥmed ez-Zāvī ve Maḥmūd Muhammed eṭ-Ṭanāḥī. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿİlmiyye, 1979.
• İbnu’ṣ-Ṣalāḥ, Ebū ʿAmr Taḳiyyuddīn ʿUs̠mān b. Ṣalāḥiddīn ʿAbdirraḥmān b. Mūsā eş-Şehrezūrī. ʿUlūmu’l-Ḥadīs̱. Taʿlīḳ İsmāʿīl Zermān. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle Nāşirūn, 2016.
• Juynboll, Gautier H. A. Encyclopedia of Canonical Ḥadith. Leiden: Brill, 2007.
• Juynboll, Gautier H. A. Hadis Tarihinin Yeniden İnşası. Terc. Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Hüreyre,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.10, ss.160-167.
• Kandemir, M. Yaşar. “Kâ’b el-Ahbâr,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.14, ss.1-3.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Kızıl, Fatma. “Batı’da Hadis Çalışmalarında Tek Râvili Tarîkler,” Hadis Tetkikleri Dergisi 10:2 (2012), ss.7-22.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Köktaş, Yavuz. “Mevdûdî’nin Hadisle İlgili Görüşleri ve Hadîs Tahlilleri Üzerine (II),” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2004), ss.145-168.
• el-Ḳurṭubī, Muḥammed b. Aḥmed. el-Cāmiʿ li-Aḥkāmi’l-Ḳurʾān. 24 c. Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2006.
• Kuzudişli, Ali. İsrailiyatın Hadise Girişi. Ankara: Kitap & Cafe Serüven, 2016.
• Lewis, Bernard. The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press, 1984.
• Lewis, Bernard. İslam Dünyasında Yahudiler. Terc. B. Sina Şener. Ankara: İmge Yayınları, 1996.
• Lichtenstadter, Ilse. “And Become Ye Accursed Apes,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 14 (1991), ss.153-175.
• Lichtenstadter, Ilse. Islam and the Modern Age: An Analysis and an Appraisal. New York: Bo-okman Associates, 1958.
• Mālik b. Enes, Ebū ʿAbdillāh. el-Muvaṭṭaʾ (Rivāyetu Yaḥyā b. Yaḥyā el-Leys̠ī). Tah. Kulāl Ḥasan ʿAlī. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1998.
• el-Mevṣilī, Ebū Yaʿlā. el-Musned. 13 c. Tah. Ḥuseyn Selīm Esed. Dimeşḳ: Dāru’l-Meʾmūn, 1987.
• el-Mizzī, Ebū’l-Ḥaccāc. Tehẕību’l-Kemāl fī Esmāʾi’r-Ricāl. 35 c. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1980.
• Motzki, Harald. “Rivayetlerin/İslamî Haberlerin Tarihlendirilmesinde Metot,” Batı’da Hadis Çalışmalarının Tarihi Seyri, Bülent Uçar (ed.) (İstanbul: Hadisevi Yayınları, 2006) içinde, ss.127-147.
• el-Mubārakfūrī, Ebū’l-Ulā Muḥammed ʿAbdurraḥmān b. ʿAbdirraḥīm. Tuḥfetu’l-Aḥveẕī. Neşr Rāʾid b. Ṣabrī. Amman: Beytu’l-Efkāri’d-Devliyye, tsz.
• Mucāhid b. Cebr. Tefsīru’l-İmām Mucāhid b. Cebr. Tah. Muḥammed ʿAbdusselām Ebū’n-Nīl. Kahire: Dāru’l-Fikri’l-İslāmī el-Ḥadīs̱e, 1989.
• en-Nesāʾī, Ebū ʿAbdirraḥmān Aḥmed. es-Sunen. Tah. Yāsir Ḥasan, ʿİzzuddīn Ḍillī ve ʿİmād eṭ-Ṭayyār. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2014.
• en-Nevevī, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Şeref. el-Minhāc fī Şerḥi Ṣaḥīḥi Muslim b. el-Ḥaccāc. 18 c. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1392.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “İslâm’ın Temel İnançları Etrafında Oluşan “Mitolojik” Kültür: İslâm Mitolojisi Yahut İslâm İlahiyatının İhmal Edilmiş Önemli Bir Sorunsalı (Bir “mise-en-question” Denemesi),” Milel ve Nihal 6:1 (2009), ss.137-163.
• Oruçhan, Osman. Hadis ve Bilim. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadis ve Kültür Yazıları. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadisi Yeniden Düşünmek. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Özer, Salih. “Bir Buhârî Hadisi Üzerine Mülahazalar,” Salih Özer ve Sabri Kızılkaya (yay. haz.), Hadis Literatürü Araştırmaları (Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2007) içinde, ss. 289-307.
• Özkan, Fatih. “Dinin Anlaşılmasında Kültürel Etki,” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bi-limler Dergisi 10 (2016), ss.299-314.
• Özlem, Doğan. Felsefe Yazıları. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2002.
• Özpınar, Ömer. “Teşekkül Sürecinde Hadis-Fıkıh İlişkisi Üzerine,” Selçuk Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20:2 (2005), ss.129-150. Pellat, Ch. “Maskh,” Encyclopaedia of Islam (Second edition), c.6, ss.725-727.
• Polat, Salahattin. “Ferd,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.12, ss.368-369.
• Rabinowitz, Louis Isaac. “Ten Lost Tribes,” Fred Skolnik ve Michael Berenbaum (ed.), Encyclopaedia Judaica 2nd Edition (Detroit: Macmillan Reference USA, 2007), c.19, ss. 639-640.
• er-Rāġib el-İṣfehānī. el-Mufredāt fī Ġarībi’l-Ḳurʾān. Tah. Ṣafvān ʿAdnān Dāvūdī. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem-Beyrut: ed-Dāru’ş-Şāmiyye, 1412. Rubin, Uri. “Apes, Pigs, and the Islamic Identity,” Israel Oriental Studies 18 (1997), ss. 89-105.
• Sakallı, Talat. “Cari Kültürün Hadis Rivayetine Tesiri,” IV. Kutlu Doğum Sempozyumu (Isparta: Süleymen Demirel Üniversitesi Yayınları, 2002) içinde, ss.285-297.
• Sherbok, Lavinia ve Dan-Cohn. Yahudiliğin Kısa Tarihi. Terc. Bilal Baş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Sidhu, Salatiel. Holidays and Rituals of Jews and Christians. Bloomington: Author House, 2013.
• es-Sindī, Nūruddīn. Ḥāşiyetu’s-Sindī ʿalā’n-Nesāʾī. 8 c. Tah. ʿAbdulfettāḥ Ebū Ġud-de. Haleb: Mektebetu’l-Maṭbūʿāti’l-İslāmiyye, 1986.
• Suiçmez, Yusuf. Sahabe ve Tabiin Sözlerinin Hz. Peygamber’e Nispeti. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn. Tedrību’r-Rāvī. Tah. Ebū Ḳuteybe Naẓar el-Fārayābī. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1985.
• eş-Şāṭibī, Ebū İsḥāḳ. el-Muvāfaḳāt fī Uṣūli’ş-Şerīʿa. 7 c. Tah. Ebū ʿUbeyde Ālu Selmān. el-Ḫuber: Dāru İbn ʿAffān, 1997.
• eş-Şāṭibī, Ebū İsḥāḳ. el-Muvâfakât: İslami İlimler Metodolojisi. Terc. Mehmed Erdoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed b. Eyyūb. el-Muʿcemu’l-Kebīr. 25 c. Tah. Ḥamdī b. ʿAbdulmecīd es-Selefī. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed b. Eyyūb. el-Muʿcemu’ṣ-Ṣaġīr. 2 c. Tah. Muḥammed Şekūr ve Maḥmūd el-Ḥācc. Bey-rut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1985.
• eṭ-Ṭaberānī, Ebū’l-Ḳāsim Suleymān b. Aḥmed b. Eyyūb. el-Muʿcemu’l-Evsaṭ. 10 c. Tah. Ṭāriḳ b. ʿİvaḍullāh ve ʿAbdulmuḥsin b. İbrāhīm el-Ḥuseynī. Kahire: Dāru’l-Ḥarameyn, 1415.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr. Cāmiʿu’l-Beyān fī Teʾvīli’l-Ḳurʾān. 24 c. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2000.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr. Tehẕību’l-Ās̱ār (Musnedu ʿUmer b. el-Ḫaṭṭāb). Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Kahire: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1375.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed b. Selāme. Şerḥu Muşkili’l-Ās̠ār. 16 c. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2006.
• eṭ-Ṭayālisī, Ebū Dāvūd. el-Musned. 4 c. Tah. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. Cīze: Dāru Hecr, 1999.
• et-Tirmiẕī, Muḥammed b. ʿĪsā. es-Sunen. Tah. ʿİzzuddīn Ḍillī, ʿİmād eṭ-Ṭayyār ve Yāsir Ḥasan. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 2013.
• el-ʿUḳaylī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAmr b. Mūsā. eḍ-Ḍuʿafāʾu’l-Kebīr. 4 c. Tah. Emīn Ḳalʿacī. Beyrut: Dāru’l-Mektebeti’l-ʿİlmiyye, 1984.
• Uraler, Aynur. “Sünnetin Kaynağı Üzerine Bazı Tesbitler,” Hadis Tetkikleri Dergisi 4:2 (2006), ss.81-106.
• Ünal, Yavuz. “Gelenek-Sünnet İlişkisi,” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1999), ss.79-96.
• Ünal, Yavuz. “Sünnetin Anlaşılmasında Kültürel Unsurların Rolü,” Günümüzde Sünnetin Anlaşılması (Bursa: KURAV Yayınları, 2005) içinde, ss. 241-248.
• Ünal, Yavuz. “Tenkit Terimlerinin Tarihsel Kökenleriyle Yüzleştirilmesi,” I. İslâmî İlimlerde Terminoloji Sorunu Sempozyumu (Ankara: İslami Araştırmalar Yayınları, 2006) içinde, ss.119-126.
• Ünal, Yavuz. “Hadis Tesbit Sisteminin Doğuş ve Gelişim Seyri Üzerine,” Hadis Tetkikleri Dergisi 1:2 (2003), ss.7-42.
• Viré, F. “Ḳird,” Encyclopaedia of Islam (Second edition), c.5, ss.131-134.
• Watt, W. Montgomery. Dinlerde Hakikat. Terc. A. V. Taştan ve A. Kuşat. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Wetzel, Juliana. “Antisemitism among Right-Wing Extremist Groups, Organizations, and Parties in Postunification Germany,” Hermann Kurthen, Werner Bergmann, Rainer Erb (ed.), Antisemitism and Xenophobia in Germany After Unification (New York: Oxford University Press, 1997) içinde, ss.159-173.
• Yıldırım, Enbiya. “Hz. Peygamber’in Evren Tasavvuru,” Hadis Tetkikleri Dergisi 4:1 (2006), ss.69-90.
• Yücel, Ahmet. “İbn Sîrîn,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.20, ss.358-359.
• ez-Zebīdī, Zeynuddīn Aḥmed b. Aḥmed b. ʿAbdillaṭīf. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. 12 c. Terc. ve Şerh Babanzâde Ahmed Naim ve Kâmil Miras. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1974.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. 25 c. Tah. ʿAlī Ebū Zeyd ve Şuʿayb el-Arnāʾūṭ. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1985.
• http://www.come-and-hear.com/sanhedrin/sanhedrin_109.html (Erişim 10.07.2018).
• https://www.jewishvirtuallibrary.org/muslim-clerics-jews-are-the-descendants-of-apes-pigs-and-other-animals (Erişim 01.06.2018).