A Study on the Traces of the I tizālı̄Influence in al-Bayḍāwı̄'s Tafsīr

Yıl 2014, Cilt: 55 Sayı: 2, 151 - 172, 01.08.2014

Harun Abacı

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001419

Öz

A Study on the Traces of the I tizālı̄ Influence in al-Bayḍāwı̄'s Tafsīr The Tafsīr of al-Bayḍāwı̄ is one of the exegetical works which have been referred and cited most widely since the time of its composition until present day. And one of the most important sources of this work is the al-Kashshāf of al-Zamakhsharı̄ , who is known to be in line with the Mu tazilī thought. However, al-Bayḍāwı̄ is known to have weeded out in his work the parts containing i tizālı̄ views and resorted to the Sunnī thought concerning articles of belief. And yet criticisms were leveled against al-Bayḍawı̄ to the effect that he was not meticulous enough when weeding out the i tizālı̄ views. This study aims to find out any i tizālı̄ influence in al-Bayḍāwı̄’s tafsīr through reading the exegetical works of both al-Bayḍāwı̄ and al-Zamakhsharı̄ in a comparative fashion, and to investigate the degree of veracity of these criticisms

Anahtar Kelimeler

al-Bayḍawı̄ , al-Zamakhsharı̄, Ahl al-Sunnah, Mu tazila, i tizālı̄ Influence

El-Beyḍāvī Tefsirindeki İ‘tizālī Tesirlerin Varlığı Üzerine

Öz

El-Beyḍāvı̄ tefsiri, yazıldığı tarihten günümüze kadar en çok okunan ve kaynak gösterilen tefsirlerden biri olagelmiştir. Bu tefsirin en önemli referanslarından biri Mu tezilī kimliğiyle bilinen ez-Zemaḫşerı̄’nin el-Keşşāf’ıdır. El-Beyḍāvı̄’nin, el-Keşşāf’ın itizali fikirler içeren kısımlarını ayıkladığı ve itikadî yorum gerektiren durumlarda ise kendi mezhebi olan Eş arīlik’in görüşlerine müracaat ettiği bilinmektedir. Bununla birlikte el-Beyḍāvī’nin bu ayıklama sürecinde yeterince titizlik göstermediği ve el-Keşşāf’ta yer alan bazı i tizālī fikirleri tefsirine taşıdığı yönünde eleştiriler gündeme getirilmiştir. Bu çalışmada el-Beyḍāvī’nin ve ez-Zemaḫşerı̄’nin tefsirleri baştan sona mukayese edilmiş ve söz konusu eleştirilerin ne derece gerçeği yansıttığı sorgulanmıştır

Anahtar Kelimeler

el-Beyḍāvı̄ , ez-Zemaḫşerı̄, Ehl-i Sünnet, Mu tezile, i tizālı̄ etkiler

Kaynakça

• el-Ālūsı̄ , Ebū’s̱-S̱enā Şihābuddı̄n Maḥmūd b. Abdillāh. Rūḥu’l-Me ānı̄. tah. Alı̄ Abdulbārı̄ Aṭıyye. 16 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1415.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Baltacı, Burhan. “Yunus 10/26. Âyette Yer Alan Ziyade Kelimesinin Ru’yetullah Olarak Anlaşılmasında Ehl-i Sünnet İnancının Etkisi”, Dinî Araştırmalar Dergisi 8:24 (2006), ss.293-304.
• el-Beġavı̄ , Ebū Muḥammed Ḥuseyn b. Mes ūd. Me ālimu’t-Tenzı̄l. Beyrut: Dāru İḥyā i’t- Turās̱ i’l- Arabı̄, 1420. el-Beyḍāvı̄ , Nāṣiruddı̄n Ebū Sa ı̄d Abdullāh b. Umer. Envāru’t-Tenzı̄l ve Esrāru’t-Te vı̄l. tah. Muḥammed Abdurraḥmān el-Mar aşlı̄ . 5 c. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̱i’l- ‘Arabı̄, 1418. el-Buḫārı̄ , Ebū Abdillāh Muḥammed b. İsmā ı̄l. el-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥı̄ḥ. 8 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Çelebi, İlyas. İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdî Abdülcebbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Erkekli, Mustafa. “Beydâvî Tefsirinin Tenkidine Dair Yazılmış İthâf ve İs‘âf Adlı Eserlerin Tahkiki,” Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1990.
• el-Eş arı̄ , Ebū’l-Ḥasen Alı̄ b. İsmā ı̄l b. Ebı̄ Bişr. El-İbāne an Uṣūli’d-Diyāne. Kahire: Dāru’l-Kitāb, 1397/1977.
• Faḫruddı̄n er-Rāzı̄, Ebū Abdillāh Muḥammed b. ‘Umer. Mefātı̄ḥu’l-Ġayb (et-Tefsı̄ru’l- Kebîr). 32 c. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̱ i’l-‘Arabı̄, 1420.
• el-Ḥākim en-Nı̄ sābūrı̄, Ebū Abdillāh Muḥammed b. Abdillāh. el-Mustedrak alā’ṣ- Ṣaḥı̄ḥayn. 4 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1411/1990.
• el-Heys̱ emı̄, Ebū’l-Ḥasen Nūruddı̄n Alı̄ b. Ebı̄ Bekr. Mecme u’z-Zevā id. 10 c. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabı̄, 1967.
• Hocazāde, Muḥammed Vecı̄ h el-İzmı̄rı̄. İs āfu'l-İtḥāf fı̄ Mu āveneti’l-Ḳāḍı̄ ve’l-Keşşāf. Mustafa Erkekli’nin “Beydâvî Tefsirinin Tenkidine Dair Yazılmış İthâf ve İs‘âf Adlı Eserlerin Tahkiki” adlı tezinin içinde, s.1-52 (tahkik kısmı) Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1990.
• İbn Ebı̄ Ḥātim, Ebū Muḥammed Abdurraḥmān b. Muḥammed. Tefsīru’l-Ḳur āni’l- Aẓı̄m. tah. Es ad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 c. Mekke: Mektebetu Nizār Muṣṭafā el-Bāz, 1997/1417.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed el-Bustı̄. Ṣaḥı̄ḥu İbn Ḥibbān. tah. Şu ayb el- Arna ūṭ. 18 c. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1986/1406.
• İbn Kes̱ı̄r, Ebū’l-Fidā İmāduddı̄n İsmā ı̄l b. Şihābiddı̄n. Tefsīru’l-Ḳur āni’l- Aẓı̄m. tah. Ṭāhā Abdurra ūf Ṣa d. 4 c. Beyrut: Dāru’l-Ḳalem, tsz.
• İbn Manẓūr, Ebū’l-Faḍl Cemāluddı̄n Muḥammed b. Mukerram. Lisānu’l- Arab. 15 c. Beyrut: Dāru Ṣādır, 1414.
• İbnu’l-Cevzı̄, Ebū’l-Ferac Cemāluddı̄n Abdurraḥmān b. Alı̄ el-Baġdādı̄. Zādu’l-Mesı̄r fı̄ İlmi’t-Tefsı̄r. tah. Abdurrazzāk el-Mehdı̄. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabı̄, 1422.
• İbnu’l-Muneyyir, Ebū’l- Abbās Nāṣiruddı̄n Aḥmed b. Muḥammed. El-İntiṣāf fı̄ mā Teḍammenehu’l-Keşşāf mine’l-İ tizāl. Ez-Zemaḫşerı̄ ’nin el-Keşşāf tefsirinin içinde. 4 c. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-‘Arabı̄ , 1407.
• el-Īcı̄ , Ebū’l-Faḍl Aḍududdīn Abdurraḥmān b. Aḥmed. El-Mevāḳif fı̄ İlmi’l-Kelām. tah.
• Abdurraḥmān Umeyra. Şrh. Ebū’l-Ḥasen Seyyid Şerı̄f Alı̄ b. Muḥammed b. Alı̄ el- Curcānı̄ . 8 c. Beyrut: Dāru’l-Cı̄l, 1997/1417.
• el-Ḳāḍī Abdulcebbār, Ebū’l-Ḥasen el-Hemedānī. El-MuŞnī fī Ebvābi’t-Tevḥīd ve’l- Adl. 16 c. Kahire: eş-Şeriketu’l- Arabiyye 1385/1965.
• ---------. Faḍlu'l-İ tizâl ve Ṭabaḳātu’l-Mu tezile. tah. Fu ād Seyyid. Tunus: ed-Dāru’t- Tūnusiyye, 1974.
• ---------. Muteşābihu’l-Ḳur ān. tah. Adnān Muḥammed Zerzūr. Kahire: Dāru’t-Turās̱ , 1969.
• ---------. Şerḥu’l-Uṣūli’l-Ḫamse. tah. Abdulkerīm Us̱ mān. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1416/1996.
• Kiraz, Celil. “Suyûtî'nin Hâşiyesi, Şâmî, Hocazâde ve Zebîdî'nin Risâleleri Bağlamında el-Beyḍāvı̄ Tefsiri ve İ‘tizâl Tartışmaları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19:2(2010) ss.155-185.
• el-Ḳurṭubı̄ , Ebū Abdillāh Muḥammed b. Aḥmed. El-Cāmi li-Aḥkāmi’l-Ḳur ān. Tah. Aḥmed el-Berdūnı̄ ve İbrāhı̄m Iṭfiyyiş. 10 c. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye 1384/1964.
• el-Maḥallı̄ , Celāluddı̄n Muḥammed b. Aḥmed ve Ebū’l-Faḍl Celāluddı̄n Abdurraḥmān b. Ebı̄ Bekr es-Suyūṭı̄. Tefsı̄ru’l-Celāleyn. Kahire: Dāru’l-Ḥadı̄s̱ tsz.
• el-Maḳdisı̄ , Ebū Bekr Mer ı̄ b. Yūsuf. Eḳāvı̄lu's̱-S̱ikāt fı̄ Te vı̄li’l-Esmā ve’ṣ-Ṣıfāt ve’l- Āyāt. tah. Şu ayb el- Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1406/1985.
• el-Malaṭı̄ , Ebū’l-Ḥuseyn Muḥammed b. Aḥmed. Et-Tenbı̄h ve’r-Radd alā Ehli’l-Ehvā ve’l-Bida . tah. Muḥammed Zāhid b. Hasen el-Kevs̱ erı̄. Kahire: el-Mektebetu’l- Ezheriyye, tsz.
• el-Māturı̄ dı̄, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed es-Semerḳandı̄. Kitābu’t-Tevḥı̄d. tah. Fetḥullāh Ḫuleyf. İskenderiyye: Dāru’l-Cāmi‘āti’l-Mıṣriyye, tsz.
• Muslim, Ebū’l-Ḥuseyn İbnu’l-Ḥaccāc el-Ḳuşeyrı̄ . El-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥı̄ḥ. 3 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân'ın Mu‘tezilî Yorumu: Ebu Müslim el-İsfahânî Örneği. Ankara: Ankara Okulu, 2004.
• er-Rāġib el-İṣfahānı̄ , Ebū’l-Ḳāsim Ḥuseyn b. Muḥammed. El-Mufradāt fı̄ Ġarı̄bi’l- Ḳur ān. tah. Ṣafvān Adnān ed-Dāvūdı̄. Dımeşḳ: Dāru’l-Ḳalem 1412.
• es-Ṣan ānı̄ , Abdurrazzāḳ b. Hemmām. Tefsı̄ru Abdirrazzāḳ. Tah. Maḥmūd Muḥammed Abduh. 3 c. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419.
• es-Suyūṭı̄ , Ebū’l-Faḍl Celāluddı̄n Abdurraḥmān b. Ebı̄ Bekr. Ed-Durru’l-Mens̱ūr fi’t- Tefsı̄ r bi’l-Me s̱ūr. 8 c. Beyrut: Dāru’l-Fikr 1993.
• eş-Şāmı̄, Şemsuddı̄n Muḥammed b. Yūsuf b. Alı̄. El-İtḥāf bi-Temyı̄zi mā Tebi a fı̄hi’l- Beyḍāvı̄ Ṣāḥibe’l-Keşşāf (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Şehit Ali Paşa, no.57, vv.99b-106a.
• eş-Şehristānı̄, Ebū’l-Fetḥ Tācuddı̄n Muḥammed b. Abdilkerı̄m. el-Milel ve’n-Niḥal. tah. Muḥammed Seyyid el-Kilānı̄. 3 c. Beyrut: Dāru’l-Ma rife, 1961.
• Şeyḫzāde, Muḥyiddı̄n Muḥammed Ḳūcevī. Ḥāşiye alā Tefsı̄ri’l-Ḳāḍı̄ el-Beyḍāvı̄. 4 c. İstanbul: İhlas Vakfı, 1991.
• eṭ-Ṭaberānı̄, Ebū’l-Ḳāsım Suleymān b. Aḥmed. El-Mu cemu’l-Kebı̄r. tah. Ḥamdı̄ b. Abdilmecı̄ d es-Selefı̄. 25 c. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1405/1984.
• eṭ-Ṭaberı̄, Ebū Ca fer Muḥammed b. Cerı̄r. Cāmi u’l-Beyān an Te vı̄li Āyi’l-Ḳur ān. tah. Abdullāh b. Abdilmuḥsin et-Turkı̄. 26 c. Kahire: Dāru Ḥicr, 1422/2001.
• et-Tirmiẕı̄ , Ebū Īsā Muḥammed b. Īsā. es-Sunen. 5 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 c. İstanbul: Eser kitabevi, tsz.
• ez-Zemaḫşerı̄ , Ebū’l-Ḳāsim Cārullāh Maḥmūd b. Umer. El-Keşşāf an Ḥaḳā iḳi Ġavāmiḍi’t-Tenzı̄l. 4 c. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-‘Arabı̄, 1407.