The Historical Background of Ash‘arism: Kullâbism

Yıl 2010, Cilt: 51 Sayı: 2, 399 - 431, 01.08.2010

Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001050

Cited By: 8

Öz

Ash‘arism displayed a different aspects of formation and development process from that of other sects. To a large extent, the historical experience of al-Ash‘arî played a role in this fact. His attempt, in the period after he departed from Mu‘tazila, to find a place for himself in his new milieu also continued after him and turned the sectarian formation attributed to his name into an eclectic form. Kullâbism constituted the pre-formation form of Ash‘arism, as well as its being a new al-Ash‘arî’s new milieu after his departure from Mu‘tazila. In this article, the formation process of Kullâbism into Ash‘arism and the main factors determining this process will be analysed

Anahtar Kelimeler

Kullâbism, Ash‘arism, the Proponents of Hadîth, Mu‘tazila, Kalâm

Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik

Öz

Eşarîlik, hem teşekkülü hem de gelişim çizgisi bakımından diğer İslam mezheplerinden farklı bir seyir izlemiştir. Bunun arka planında da büyük ölçüde İmam Eş‘arî’nin yaşadığı tarihsel tecrübe yatmaktadır. Onun Mutezile’den ayrıldıktan sonraki süreçte yeni muhitinde kendine yer arama çabası, kendisinden sonra da sürmüş ve adına nispetle anılan mezhebi oluşumu eklektik bir yapıya büründürmüştür. Küllabîlik, Eş’arî’nin Mutezile’den ayrıldıktan sonraki yeni muhiti olmasının yanı sıra, Eşarîliğin teşekkül öncesi formunu oluşturmaktadır. Bu makalede Küllabîliğin Eşarîliğe dönüşüm süreci ve buna yön veren temel faktörler analiz edilecektir

Anahtar Kelimeler

Küllabîlik, Eşarîlik, Hadis Taraftarları, Mutezile, Kelam

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet, “Ebû’l-Hüseyin el-Basrî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, ss.326-327
• Akoğlu, Muharrem, Büveyhiler Döneminde Mutezile, Ankara: İlahiyat Yayın- ları, 2008.
• ___, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Allard, Michael, “Eşarî’nin Hayatı”, terc. M. Sait Yazıcıoğlu, Ankara Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.25 (1981), ss.457-476.
• ___, Le probleme des attributs divins dans la dontrine d’al-As’ari et de ses premiers grands disciples, Beyrut: el-Matbaatu’l-Katolikıyye, 1965.
• Aslan, İbrahim, Kadı Abdulcebbar’da Kelam Yöntemi, (Yayınlanmamış Dok- tora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
• Ay, Mahmut, Mu’tezile ve Siyaset: Mu’tezîlizmin İktidar Mücadelesi, İstanbul: Pınar Yayıncılık, 2002.
• Aydın, Hüseyin, “İbn Küllâb Abdullah b. Küllâb’ın Allah’ın Sıfatları ve Kelâmullah’a Dair Görüşleri -İbn Teymiye’ye Göre”, Tabula Rasa: Felsefe-Teoloji, c.3:8 (2003), ss.25-146.
• Aydınlı, Osman, Mu’tezili İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
• el-Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö.429/1037), ‘Usûlu’d-Dîn, Beyrut 1980.
• ___, Mezhepler Arasındaki Farklar, terc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara:Türkiye Di- yanet Vakfı Yayınları, 1991.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib (ö.403/1013), el-İnsâf fîmâ Yecibu İ‘tikâduhû velâ Yecûzu el-Cehl bihî, tah. M. Z. el-Kevserî, Kahire:Müessesetü Hanci, 1963.
• el-Bedevî, Abdulmecîd Ebû’l-Fütûh, et-Târîhu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî li’l- Mezhebi’s-Sünnî fi’l-Meşriki’l-İslâmî mine’l-Karni’l-Hâmisi’l-Hicrî Hattâ Sukûti Bağdâd, Cidde:Alemu’l-Marife, 1983.
• el-Buhârî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. İsmâ‘îl (ö. 256/870), Halku Ef‘âli’l- ‘Ibâd: Hadis-i Şerifler Işığında İlahi Kelamın Müdafaası, terc. Y. Öz- bek, İstanbul: İz Yayıncılık, 1992.
• Busse, Heribert, Chalif and Grosskönig, Die Buyiden im Irak 945-1055, Bey- rut: Oriental Institut der Deutsche, 1969.
• el-Busti, Ebû’l-Kasım İsmail b. ‘Ali b. Ahmed Büstî (ö.420/1029), el-Bahs an Edilleti’t-Tekfîr ve’t-Tefsîk, tah. Hanefi Seyyid Abdullah, (Kahire: Daru’l-Afaki’l-Arabiyye, 2006..
• el-Câhız, Ebû Osmân Amr, Resâilu’l-Câhız, tah. Abdusselam M. Harun, Bey- rut: 1991.
• Çelebi, İlyas, İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• ___, “el-Lüma’”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.27, ss.258.
• ___, “Sâhib b. Abbâd”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.35, ss.512-514
• Donohue, John J., The Buwayhid Dynasty in Iraq, Leiden:Brill, 2003.
• Ebû Temmam, Babu’ş-Şeytan min Kitabi’ş-Şecera, ed. & trans. W. Madelung-P. E. Walker, Leiden:Brill, 1998.
• Erginli, Zafer, “Muhasibi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.31, s.15.
• Esen, Muammer, “Sünni Kelamın Öncülerinden İbn Küllab’ın Kelami Görüşle- ri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.43 (2002), ss.63-79.
• el-Eş‘ari, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail, el-Lüm‘a fi’r-Redd ‘alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l- Bid’a, tah. H.Gurâbe, Kahire, 1975.
• ___, el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne, tah. Fevkiyye M. Hüseyin, Kahire: Daru’l- Kitab, 1987.
• ___, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-Musallîn, tah. H. Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Frank, Richard M., “Al-Ashari’s Kitab al-Hathth ala’l-Bahth”, Melanges du l’Institut Dominican d’Etudes Orientales du Caire, vol.18 (1988), ss.83-133.
• Halm, Heinz, The Fatimids and Their Traditions of Learning, London: I.B. Tauris Publishers, 1997.
• Hamdani, Abbas, “Evolution of the Organisational Structure of the Fatimid Da’wah”, Arabian Studies, c.3 (1976), ss.85-114.
• el-Hanefî, Muhammed b. İbrâhîm, Keşfu’l-Gumâm ‘an Ahbâri’l-Umem, Top- kapı Sarayı Müzesi Ktp.-Revan Köşkü, Nu: 1559.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali (ö.463/1070), Târîhu Bağdâd, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, tsz.
• el-Harezmi, Ebû Abdullah Katib Muhammed b. Ahmed (ö.387/997), Mefâtîhu’l-Ulûm, Kahire: Matbaatu’ş-Şark,1342.
• Işık, Mustafa, “İbn Huzeyme”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.20, ss.79-81.
• İbn ‘Asâkir, Ebû’l-Kâsım ‘Alî b. el-Hasan b. Hibetullah Hibetullah (ö.571/1175), Tebyînu Kizbi’l-Müfterî fîmâ Ünsibe ilâ’l-İmâm Ebî’l- Hasan el-Eş‘arî, tah. M. Zahid el-Kevserî, Dımeşk:el-Kudsi, 1347.
• İbn Dâî er-Râzî, Seyyid Murtaza Hasenî, Tebsıratu’l-‘Avâm fi Ma’rifeti Makâlâti’l-En‘âm, tah. Abbas İkbal, Tahran:İntişarat-ı Esatir, 1313.
• İbn Ebî Hâtim er-Râzî, (ö. 327/938), el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Beyrut:Daru’l- Kütübi’l-Ilmiyye, tsz.
• İbni Ebî Ya‘lâ, Kâdî Ebu’l-Hüseyin Muhammed (ö.526/1131), Tabakâtu’l- Hanâbile, tah. ‘Abdurrahman b. Süleyman el-Useymiyyin, Mekke, 1999.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan ((ö.406/1015), Mücerredu Makalati’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşarî, tah. D. Gimaret, Beyrut:Daru’l- Maşrık, 1987.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsi ((ö.456/1063), el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal, tah. M. İ. Nasr-A. Ğumeyra, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshâk Huzeyme (ö.311/923), Kitâbu’t-Tevhîd ve İsbâtu’s-Sıfâti’r-Rabb, tah. Muhammed Halil Hevas, (Beyrut: Daru’l- Kütübi’l-Ilmiyye, 1983
• İbn Kâdî Şuhbe, Ebû Bekr b. Ahmed (ö.851/1447), Tabakâtu Fukahâi’ş- Şâfi‘iyye, tah. A. Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetu’s-Sekafeti’d- Diniyye, tsz..
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullah b. Muslim, el-İhtilaf fi’l-Lafz fi’r- Redd ‘ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe, Beyrut:Dâru’r-Râye, 1985.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdilhalim (ö.728/1328), Der’u Te‘âruzi’l-‘Akl ve’n-Nakl, tah. M. Reşad Salim, Medine, 1991.
• ___, el-İstikâme, tah. M. Reşad Sâlim, Kurtuba: Müessesetü Kurtuba, tsz.
• ___, Muvâfakatu Sahîhi’l-Menkûl li Sarihi’l-Makûl, Beyrut:Daru’l-Kütübi’l- Ilmiyye, 1985.
• ___, en-Nübüvvat, Beyrut:Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1985.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasan ‘Alî b. Muhammed ‘Abdulkerîm (ö.630/1233), el- Kâmil fî’t-Târîh, Beyrut: Daru Sadır, 1966
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ (ö.840/1436), Kitâbu’l-Bahri’l-Zehhâr el- Câmi’ li Mezâhibi Ulemâi’l-Emsâr, Kahire, 1993.
• ___, Tabakâtu’l-Mu‘tezile, tah. S. Diwald-Wilzer, Beyrut:Franz Steiner Ver- lag, 1961.
• İbnu’n-Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’küb İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist,, tah. İ. Ramazan, Beyrut: Daru’l-Marife, 1994.
• Kadı Iyaz, Musa b. Iyaz, Tertibü’t-Medarik ve Takribü’l-Mesalik Li Marifeti’l- Alami Mezhebi Malik, tah. M. T. Tanci, Rabat:Vizaretu’l-Evkaf ve’ş- Şuun, 1965-1983.
• ___, Tercümetü’l-Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. el-Bâkıllânî an Kitâbi Tertîbi’l- Medârik ve Takrîbi’l-Mesâlik li Ma‘rifeti İ‘lâmi Mezhebi’l-İmâm Mâlik, (Bâkıllânî’nin Temhîd adlı kitabının sonunda basılmış), tah. Mahmûd M. el-Hudayrî, Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabi, 1947
• Kâdî ‘Abdulcebbâr, ‘Abdullah b. Ahmed el-Hemedânî, Fazlu’l-İ‘tizâl ve Tabakâtu’l-Mu‘tezile, tah. F. S. Eymen, Tunus:Daru’t-Tunusiyye, 1974.
• ___, el-Muhit bi’t-Teklîf, tah. Ö. S. Azmi, Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, tsz.
• ___, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, tah. A. Osman, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
• Keskin, Mehmet, Eşarîliğin Teşekkül Süreci, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
• Kılavuz, A. Saim, “Berbehârî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.5, ss.476-477.
• Koçyiğit, Talat, “Ebû’l-Hasan el-Eşarî ve Bir Risalesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.8 (1960), ss.165
• el-Lâlekâî, Hibetullah b. El-Hasan b. Mansûr (ö.418/1027), İ‘tikâdu Ehli’s- Sünne, tah. Ahmed Sad Hamdân, Riyad: Daru Tayyibe, 1402.
• el-Makdisi, Ahsenu’t-Tekâsim fi Marifeti’l-Ekâlim, ed. M. D. De Goeje, Lei- den: Brill, 1906.
• Makdisi, George, “İslam Dini Tarihinde Eşarî ve Eşarîler”, İslam’ın Klasik Çağında Din, Hukuk, Eğitim, terc. H. T. Başoğlu, İstanbul: Klasik Ya- yınları, 2007.
• el-Makrizî, Takiyyüddin Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Alî (ö.845/1441), Kitâbu’l- Mevâ‘ız ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Kahire:Mektebetü’s- Sekafeti’d-Diniyye, 1987.
• McCarthy, J. Richard, The Theology of al-Ash‘arî, The Theology of al-Ash‘arî, Beyrut: el-Matbaatu’l-Katolikıyye, 1953.
• McDermott, Martin, The Theology of Al-Shaikh Al-Mufid, Beirut: Daru’l- Maşrık, 1978.
• Melchert, Christopher, “The Adversaries of Ahmad b. Hanbal”, Arabica, vol.44 (1997).
• el-Mes’udî, Ebû’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin (ö.346/957), Murûcu’z- Zeheb ve Meâdînu’l-Cevher, tah. M. Muhyiddin Abdulhumeyd, (Kahire:Mektebetu’t-Ticareti’l-Kübra, 1964.
• Mûsâ, Celal Muhammed Abdulhumeyd, Neş’etu’l-Eş’ariyye ve Tatavvuruhâ, Beyrut:Daru’l-Kitabi’l-Lübnani, 1982.
• Mughni, Syafiq A., Hanbali Movement in Baghdad from Abû Muhammad al- Barbahârî (d.329/941) to Abû Ja’far al-Hashimî (d.470/1077), Ph.D., University of California, Los Angeles, 1990
• en-Nesefî, Ebû’l-Muin Meymun b. Muhammed, Tabsıratu’l-Edille, tah. H. Atay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Neşşar, A. Sami, İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, terc. O. Tunç, İstan- bul: İnsan Yayınları, 1999.
• en-Nisaburi, Ebû Reşid Said b. Muhammed (415/1024), Fi’t-Tevhid-Divanu’l- Usul, Kahire 1979.
• Onat, Hasan, “Makalatu’l-İslamiyyin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 27, s.406
• Özervarlı, M. Sait, “Kalanisi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.24, s.223.
• Özpınar, Ömer, Hadis Edebiyatının Oluşumu, Ankara:Ankara Okulu Yayın- ları, 2005.
• Peters, Jan R. T. M., God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theo- logy of the Mutazil Qadi l-Qudat Abu l-Hasan Abd al-Jabbar bn Ahmad al-Hamadani, Leiden:Brill, 1976.
• el-Pezdevi, Ebû Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, terc. S. Gölcük, İstanbul:Kayhan Yayınları, 1988.
• es-Safedî, Salahuddîn Halîl b. Aybek, Kitâbu’l-Vâfî bi’l-Vefâyât, tah. D. Kra- wulsky, Wiesbaden:Franz Steiner Verlag, 1982.
• es-Seksekî, Ebû’l-Fazl Abbas b. Mansur (ö.683/1284), el-Burhân, tah. B. el- Ammuş, Zürka’: Dâru’l-Menâr, 1988.
• Serinsu, A. Nedim, “Kerabisi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.25, ss.264-265.
• Subhî, Ahmed Mahmûd, Fî ‘Ilmi’l-Kelâm, Beyrut:Daru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1984.
• es-Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr ‘Abdulvehhâb b. Takiyyüddîn, et-Tabakâtu’ş- Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ tah. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî, Kahire:Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabi, 1964.
• eş-Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-Nihal, tah. A. F. Mu- hammed, Beyrut:Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, tsz.
• ___, Nihâyetu’l-İkdâm fi ‘Ilmi’l-Kelâm, tah. A. Guillaume, London: Oxford University Press, 1934.
• eş-Şelâlî, Hüdâ bint. Nâsır b. Muhammed, Arâu’l-Kullâbiyyeti’l-‘Akâdiyye ve Eseruhâ fi’l-Eş‘ariyye, Riyad:Mektebetu’r-Rüşd, 1420.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, tah. M. Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Beyrut:Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, tsz.
• Tan, Muzaffer, “Horasan ve Maveraünnehir’de İlk İsmaili Faaliyetler”, Dini Araştırmalar, c. 19:30 (2008), ss. 55-73.
• Tritton, A. S., İslam Kelamı, terc. M . Dağ, Ankara:Ankara Üniversitesi İlahi- yat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Van Ess, Josef, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidsc- hra, Berlin:Walter de Gruyter, 1997.
• ___, “İbn Kullâb and His School”, Proceedings of the Twenty-Sixth Internati- onal Congress of Orientalists, New Delhi, January 4-10, vol. 4 (1969), pp.263-267.
• ___, “İbn Kullab und die Mihna”, Oriens, vol. 18-19 (1967), pp. 92-142.
• Watt, W. Montgomery, “The Beginnings of the Islamic Schools”, Revue Des Etudes Islamiques, vol.44 (1976).
• ___, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, terc. E. R. Fığlalı, İstanbul:Birleşik Yayınevi, 1998.
• ___, The Majesty That Was Islam: Islamic World 661-1100, London: Sidgwick- Jackson, 1976.
• Wensinck, A. J., The Muslim Creed, Cambridge: Cambridge University Press, 1932.
• Yavuz, Y. Şevki, “Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, s.212
• ___, “Cübbâî, Ebû Ali”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.8, ss.99-102.
• ___, “Ebû Mansûr el-Eyyûbî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, s.180
• ___, “İbn Küllâb”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.20, ss.156-157.
• ___, “Mücerredü Makalat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 31, ss.448-449
• Yurdagür, Metin, “Kâdî Abdulcabbâr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.24, s.103
• Yücedoğru, Tevfik, İbn Küllâb ve Küllâbiyye Mezhebi, Bursa:Emin Yayınları, 2006
• Yüksel, Emrullah, “el-İbâne”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 19, ss.254-255
• ez-Zehebî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. Ahmed b. ‘Osmân, Mîzânu’l-İ‘tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, tah. A. M. el-Becâvî, Beyrut: Daru’l-Marife, trs.
• ___, Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ, thk. Şu‘ayb el-Arnâvûtî ve İbrâhim ez-Zübeyk, Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1403/1983