Dating a Shīʿite Apocalyptic Hadith: An Analytical Study of a Narration Concerning the Barāthā Mosque within the Context of Hadith-History Relationship

Yıl 2020, Cilt: 61 Sayı: 1, 59 - 86, 31.05.2020

Mahmut Demir

Öz

Baghdad has been a city where there have been intense sectarian fights, which became much more apparent in the late third/ninth and early fourth/tenth centuries. On the one side of these fights were Shīʿites and on the other Sunnīs. The intensity of fights increased from time to time and the disputes evolved into actual interventions in religious centers. The Barāthā Mosque, which has a special place in the Shīʿite faith and culture, is one of these centers. In this article, an apocalyptic hadith regarding the Barāthā Mosque, which caused serious tensions between the Shīʿites and Sunnīs in Baghdad in the late third/ninth and early fourth/tenth centuries, is analyzed. In this context, the story of this famous mosque, which caused serious fights between the Shīʿites and Sunnīs, and therefore, was subjected to political and military interventions, had changed hands at times, was demolished and destroyed by the state, and reconstructed by the state, has been evaluated within the context of the history-hadith relationship and an approximate date for hadith’s circulation is suggested.

Anahtar Kelimeler

Barāthā Mosque, Hadith, Apocalyptic Hadith, Shīʿī Hadith, Shīʿī-Sunnī Relationship, Sunnī Sources, Baghdad

Şīʿī Apokaliptik Bir Rivayeti Tarihlendirmek: Hadis-Tarih İlişkisi Bağlamında Berās̱ā Mescidi’ne Dair Bir Rivayetin Analizi

Öz

Bağdat, mezhep kavgalarının yoğun olarak yaşandığı bir şehir olagelmiştir. 3./9. yüzyılın sonlarında ve 4./10. yüzyılın başlarında iyice belirgin hale gelen bu kavgaların bir tarafında Şīʿīler, diğer tarafında Sunnīler yer almaktadır. Kavgaların dozu zaman zaman iyice şiddetlenmiş ve dinî merkezlere yönelik fiili bir müdahaleye evrilmiştir. Şīʿī inancı ve kültüründe özel bir yeri olan Berās̱ā Mescidi bu merkezlerden biridir. Makalede, Bağdat’ta Şīʿīlerle Sunnīler arasında ciddi gerilimlere neden olan Berās̱ā Mescidi’ne ilişkin apokaliptik bir rivayet analiz edilmiştir. Bu çerçevede; Şīʿīlerle Sunnīler arasında ciddi kavgaların yaşanmasına neden olan, bu nedenle de siyasi ve askerî müdahalelere maruz kalan, bazen el değiştiren, devlet eliyle yıktırılıp yerle bir edilen ve yine devlet eliyle tekrar inşa edilen bu meşhur mescidin rivayetlere yansıyan hikayesi tarih-hadis ilişkisi çerçevesinde değerlendirilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Berās̱ā Mescidi, Apokaliptik Rivayet, Şīʿī Hadis, Şīʿī-Sunnī İlişkileri, Sunnī Kaynaklar, Bağdat

Kaynakça

• Āġā Buzurg-i Ṭahrānī, Muḥammed Muḥsin b. ʿAlī b. Muḥammed Riḍā. eẕ-Ẕerīʿa ilā Teṣānīfi’ş-Şīʿa. Beyrut: Dāru’l-Eḍvāʾ, tsz.
• Akyüz, Ali. “el-Fiten ve’l-Melâhim,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/el-fiten-vel-melahim--nuaym (25.04.2020).
• el-Ālūsī, Ebū’l-Meʿālī Cemāluddīn Maḥmūd Şukrī b. ʿAbdillāh. Tārīḫu Mesācidi Baġdād ve Ās̱āruhā. Bağdat: Maṭbaʿatu Dāri’s-Selām, 1346.
• el-ʿĀmilī, Zeynuddīn Ebū Muḥammed ʿAlī b. Yūnus el-Beyāḍī. eṣ-Ṣırāṭu’l-Mustaḳīm ilā Mustaḥiḳḳī’t-Taḳdīm. Tah. Muḥammed Bāḳır el-Behbūdī. Tahran: el-Mektebetu’l-Murtaḍaviyye, 1386.
• ʿArīb b. Saʿd el-Ḳurṭubī. Ṣılatu Tārīḫi’ṭ-Ṭaberī (et-Ṭaberī, Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk ile birlikte). Beyrut: Dāru’t-Turās̱, 1387.
• Avcı, Casim. “Medâin,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/medain (25.04.2020).
• Aykaç, Mehmet. “Hâkānî, Muhammed b. Ubeydullah,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hakani-muhammed-b-ubeydullah (25.04.2020).
• el-Becelī, Muḥammed b. Ḳays. Musnedu Muḥammed b. Ḳays el-Becelī Ḥavle Ḳaḍāyā Emīri’l-Muʾminīn. Tah. Beşīr el-Muḥammedī el-Māzenderānī. Kum: el-Merkezu’l-ʿĀlemī li’d-Dirāsāti’l-İslāmiyye, 1409.
• Bozan, Metin. “Kutsal Mekanların Tahribinin Toplumsal Hafıza Üzerine Etkisi,” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10:4 (2018), ss.1228-1237.
• Canikli, İlyas. Siyasetin Kurucusu Olarak Hadis: Sünni Hadis Literatüründe Hilafet Problemi. İstanbul: Medrese Yayınları, 2006.
• Cook, David. “The Apocalyptic Year 200/815-16 and the Events Surrounding It,” Albert I. Baumgarten (ed.), Apocalyptic Time (Leiden: Brill, 2000) içinde, ss.41-68.
• Çelebi, İlyas. İtikadî Açıdan Uzak ve Yakın Gelecekle İlgili Haberler: Fiten, Melâhim, Kıyamet Alametleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1996.
• ed-Dāraḳuṭnī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿUmer el-Baġdādī. el-Muʾtelif ve’l-Muḫtelif. Tah. Muvaffaḳ b. ʿAbdillāh b. ʿAbdilḳādir. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1406/1986.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis, Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Eren, Muhammet Emin. “Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar,” İslâmî Araştırmalar Dergisi 29:2 (2018), ss.331-347.
• Ertürk, Mustafa. Metin Tenkidi: Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Fayda, Mustafa. “Emîrü’l-mü’minîn,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/emirul-muminin (25.04.2020).
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit. Tārīḫu Medīneti’s-Selām ve Aḫbāru Muḥaddis̠īhā ve Ẕikru Ḳuṭṭānihā el-ʿUlemāʾ min Ġayri Ehlihā ve Vāridīhā. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1422/2002.
• İbn Ḥavḳal, Ebū’l-Ḳāsim Muḥammed b. ʿAlī en-Naṣībī el-Baġdādī. Kitābu Ṣūrati’l-Arḍ. Tah. J. H. Kramers. Leiden: Brill, 1938.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿUmer ed-Dimeşḳī. el-Bidāye ve’n-Nihāye. Nşr. ʿAlī Şīrī. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̠i’l-ʿArabī, 1408/1988.
• İbn Şehrāşūb, Reşīduddīn Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAlī el-Māzenderānī. Menāḳıbu Āli Ebī Ṭālib. Tah. Yūsuf el-Biḳāʿī. Beyrut: Dāru’l-Eḍvāʾ, 1991.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍiyyuddīn ʿAlī b. Mūsā. Feracu’l-Mehmūm fī Tārīḫi ʿUlemāʾi’n-Nucūm. Kum: Menşūrātu’r-Raḍī, 1368/1949.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍiyyuddīn ʿAlī b. Mūsā. el-Melāḥim ve’l-Fiten. İsfahan: Muʾessesetu Ṣāḥibi’l-Emr, 1416.
• İbn Ṭāvūs, es-Seyyid Raḍiyyuddīn ʿAlī b. Mūsā. el-Yaḳīn bi-İḫtiṣāṣi Mevlānā ʿAlī bi-İmreti’l-Muʾminīn (et-Taḥṣīn li-Esrāri Mā Zāde min Aḫbāri Kitābi’l-Yaḳīn ile birlikte). Tah. Muḥammed Bāḳır el-Enṣārī ve Muḥammed Ṣādıḳ el-Enṣārī. Beyrut: Dāru’l-ʿUlūm, 1410/1989.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. Menāḳıbu Baġdād. Nşr. Muḥammed Behcet el-Es̱erī el-Baġdādī. Bağdat: Matbaʿatu Dāri’s-Selām, 1342.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. el-Mevḍūʿāt. Nşr. ʿAbdurraḥmān Muḥammed ʿUs̱mān. Medine: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1966.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī. el-Muntaẓam fī Tārīḫi’l-Mulūk ve’l-Umem. Nşr. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā ve Muṣṭafā ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• Keleş, Ahmet. “Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri: ‘Hilafet Benden Sonra Otuz Senedir’ Hadisi Örneği,” İstem 4:7 (2006), ss.37-54.
• Kohlberg, Etan. A Medieval Muslim Scholar at Work: Ibn Tāwūs and His Library. Leiden: Brill, 1992.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kādir-Billâh,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kadir-billah (25.04.2020).
• Madelung, Wilferd. “The Sufyānī between Tradition and History,” Studia Islamica 63 (1986), ss.5-48.
• el-Meclisī, Muḥammed Bāḳır. Biḥāru’l-Envār el-Cāmiʿa li-Dureri Aḫbāri Eʾimmeti’l-Aṭhār. Beyrut: Muʾessesetu’l-Vefāʾ, 1403/1983.
• Muslim b. el-Ḥaccāc, Ebū’l-Ḥuseyn el-Ḳuşeyrī. el-Musnedu’ṣ-Ṣaḥīḥu’l-Muḫtaṣar bi-Naḳli’l-ʿAdl ʿani’l-ʿAdl ilā Rasūlillāh. Kahire: Dāru’t-Teʾṣīl, tsz.
• Newman, Andrew J. The Formative Period of Twelver Shīʿism: Ḥadīth as Discourse Between Qum and Baghdad. Oxon: Routledge, 2000.
• Nuʿaym b. Ḥammād, Ebū ʿAbdillāh el Mervezī. Kitābu’l-Fiten. Tah. Suheyl Zekkār. Beyrut: Dārul-Fikr, tsz.
• Özkuyumcu Nadir. “İshak b. Kündacık,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ishak-b-kundacik (26.04.2020).
• Pierce, Matthew. “Ibn Shahrashub and Shi‘a Rhetorical Strategies in the 6th/12th Century,” Journal of Shi‘a Islamic Studies 5:4 (2012), ss.441-454.
• er-Rāvendī, Ḳuṭbuddīn Ebū’l-Ḥuseyn Saʿīd b. Hibetullāh. Kitābu’l-Ḫarāʾic ve’l-Cerāʾiḥ. Kum: Muʾessesetu’l-İmām el-Mehdī, 1409.
• es-Sehmī, Ebū’l-Ḳāsim Ḥamza b. Yūsuf. Suʾālātu Ḥamza b. Yūsuf es-Sehmī li’d-Dāraḳuṭnī ve Ġayrihi mine’l-Meşāyiḫ fī’l-Cerḥ ve’t-Taʿdīl. Tah. Muvaffaḳ b. ʿAbdillāh b. ʿAbdilḳādir. Riyad: Mektebetu’l-Meʿārif, 1984.
• es-Sulemī, Ebū ʿAbdirrahmān Muḥammed b. el-Ḥuseyn. Suʾālātu’s-Sulemī li’d-Dāraḳuṭnī. Tah. Saʿd b. ʿAbdillāh el-Ḥumeyyid ve diğerleri. Byy: yy, 1427.
• eṣ-Ṣūlī, Ebū Bekr Muḥammed b. Yaḥyā. Aḫbāru’r-Rāḍī billāh ve’l-Muttaḳī lillāh: Tārīḫu’d-Devleti’l-ʿAbbāsiyye. Nşr. J. Heyworth Dunne. Kahire: Matbaʿaṭu’ṣ-Ṣāvī, 1354/1935.
• eş-Şerīf er-Raḍī, Muḥammed b. Ḥuseyn. el-Mecāzātu’n-Nebeviyye. Kum: Dāru’l-Hadīs̱, 1422.
• eş-Şeyḫ el-Mufīd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Muḥammed. el-Emālī. Tah. ʿAlī Ekber el-Ġifārī. Beyrut: Dāru’t-Teyyāri’l-Cedīd, tsz.
• eş-Şeyḫ el-Mufīd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Muḥammed. el-İrşād fī Maʿrifeti Ḥucecillāh ʿalā’l-ʿİbād. Beyrut: Muʾessesetu Āli’l-Beyt li-İḥyāʾi’t-Turās̱, 2007.
• eş-Şeyḫ eṣ-Ṣadūḳ, Ebū Caʿfer Muḥammed b. ʿAlī b. Ḥuseyn b. Bābeveyh. Men Lā Yaḥḍuruhu el-Faḳīh. Beyrut: Muʾessesetu’l-Aʿlemī, 1986.
• eṭ-Ṭaberī, Muḥammed b. Cerīr. Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. Beyrut: Dāru’t-Turās̱, 1387.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed b. Selāme el-Ezdī. Şerḥu Muşkili’l-Ās̱ār. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1994.
• et-Tirmiẕī, Ebū ʿĪsā Muḥammed b. ʿĪsā. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ ve huve Sunenu’t-Tirmiẕī. Nşr. Aḥmed Muḥammed Şākir ve Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳī. Kahire: Şeriketu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1395/1975.
• eṭ-Ṭūsī, Şeyḫu’ṭ-Ṭāʾife Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Fihrist. Tah. es-Seyyid ʿAbdulʿazīz eṭ-Ṭabāṭabāʾī. Kum: Maṭbaʿatu Sitāre, 1420.
• eṭ-Ṭūsī, Şeyḫu’ṭ-Ṭāʾife Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. Kitābu’l-Ġaybe. Tah. ʿAlī Ekber el-Ġifārī. Necef: Mektebetu’l-Ādābi’ş-Şarḳıyye, 1423.
• eṭ-Ṭūsī, Şeyḫu’ṭ-Ṭāʾife Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. Tehẕību’l-Aḥkām fī Şerḥi’l-Muḳniʿa. Tahran: Dāru’l-Kutubi’l-İslāmiyye, 1385.
• eṭ-Ṭūsī, Şeyḫu’ṭ-Ṭāʾife Ebū Caʿfer Muḥammed b. el-Ḥasen. Kitābu’l-Emālī. Tahran: Dāru’l-Kutubi’l-İslāmiyye, 1381.
• Uğur Mücteba. “Amr b. Hureys,” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/amr-b-hureys (25.04.2020).
• Ünal, İsmail Hakkı. “Hz. Peygamber’in Dilinde Konuşturulan Tarih: ‘Yere Batırılacak Ordu’ Rivayeti,” İslâmiyât 1:2 (1998), ss.39-51.
• Yāḳūt el-Ḥamevī, Ebū ʿAbdillāh Şihābuddīn er-Rūmī. Muʿcemu’l-Buldān. Beyrut: Dāru Ṣādir, 1995.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed. Siyeru Aʿlāmi’n-Nubelāʾ. Tah. Muḥammed Eymen eş-Şebrāvī. Kahire: Dāru’l-Ḥadīs̱, 2006.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed. Tārīḫu’l-İslām ve Vefeyātu’l-Meşāhīri’l-Aʿlām. Nşr. ʿUmer ʿAbdusselām Tedmurī. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1413/1993.
• https://www.aa.com.tr/en/middle-east/iraq-10-killed-in-suicide-attack-on-baghdad-mosque/1512089 (26.04.2020)
• https://iscimedia.com/ar/ (17.02.2020)
• https://www.bbc.com/news/world-middle-east-28900340 (26.04.2020)
• https://www.theguardian.com/world/2006/apr/07/iraq.iraqtimeline (26.04.2020)