Khawāṭir as a Key Concept in the Formative Period of Sufism: al-Ḥārith al-Muḥāsibī’s Approach

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 1, 185 - 210, 31.05.2022

Hasan Aydemir

https://doi.org/10.33227/auifd.1074203

Öz

Scholars in the field of Ṣūfism, Kalām, and Philosophy have dealt with the concept of khawāṭir with different forms of understanding since the third century. Ḥārith al-Muḥāsibī (d. 243/857) examines it based on the thought of al-riʿāyah on moral and practical grounds. During his lifetime, the fact that some zāhids based their actions on the information they obtained through subjective experiences caused a crisis. In addition, the use of many expressions such as dāʿī/davāʿī, ʿāriḍ, waswasa, nazgh/nazaghāt, hadith an-nafs, ilhām, ḥikma and maʿrifa to convey this information also caused conceptual confusion. Al-Muḥāsibī develops a systematic and holistic understanding of khawāṭir as a key concept to overcome these crises that hinder the establishment of Sufism as a science of religion. Thus, he builds the knowledge method of Sufism, which is on the way to becoming a religious science, through an understanding based on the Qurʾan and Sunna. In this study, I first examined the historical adventure in which the concept of khawāṭir began to be used in religious sciences to question the originality of this understanding developed by al-Muḥāsibī. At the same time, I discussed whether al-Muḥāsibī was influenced by Philosophers and Mutakallimūn while forming his understanding of khawāṭir. In addition to this, I explained his ideas about obedience and human nature through the concept of khawāṭir. Furthermore, I determined what kind of a method al-Muḥāsibī has developed against the confusion of concepts caused by expressions similar to khawāṭir, and what is the responsibility and epistemological value of the khawāṭir that comes to the heart. Finally, to reveal the main factor behind al-Muḥāsibī’s writings on the concept of khawāṭir, I have identified groups that he disagrees with and agrees with.

Anahtar Kelimeler

Sufism, the Formative Period, al-Muḥāsibī, Riʿāyah, Khawāṭir

Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Anahtar Bir Kavram Olarak Ḫavāṭır: El-Ḥāris̠ el-Muḥāsibī’nin Yaklaşımı

Öz

Tasavvuf, kelam ve felsefe ehline müntesip düşünürler ḫavāṭır kavramını hicri üçüncü asırdan itibaren farklı anlayış biçimleriyle ele alır. El-Hāris̠ el-Muḥāsibī (ö. 243/857) de ḫavāṭırı ahlaki ve pratik bir zeminde riʿāyet anlayışının temel bir unsuru olarak işler. Onun yaşadığı dönemde kimi zahidlerin eylemlerini sübjektif tecrübelerle elde ettikleri bilgilere dayandırmaları krize neden olan bir etkendir. Ayrıca bu bilgileri aktarmak için dāʿī/devāʿī, ʿāriḍ, vesvese, nezġ/nezeġāt, ḥadīs̠u’n-nefs, ilhām, ḥikmet ve maʿrifet gibi birçok ifade kullanmaları da kavram kargaşasına sebep olan diğer bir müessirdir. El-Muḥāsibī, tasavvufun bir din ilmi olarak teşekkülüne engel olan bu krizleri aşmak için anahtar bir kavram olarak sistematik ve bütüncül bir ḫavāṭır anlayışı geliştirir. Böylece dinî bir ilim olma yolunda ilerleyen tasavvufun bilgi yöntemini Kur’an ve sünnet temelli bir anlayış üzerinden inşa eder. Bu çalışmada ilk olarak el-Muḥāsibī’nin geliştirdiği bu anlayışının özgünlüğünü sorgulamak üzere ḫavāṭır kavramının din bilimlerinde kullanılmaya başlandığı tarihî serüven incelenmiş ve beraberinde el-Muḥāsibī’nin ḫavāṭır anlayışını oluştururken felsefe ve Muʿtezilī düşünürlerden etkilenip etkilenmediği mukayese edilerek tartışılmıştır. Bunun yanı sıra ḫavāṭır kavramı üzerinden onun riʿāyet düşüncesi ve insan doğasına dair fikirleri açıklanmıştır. Ayrıca bu çalışmada ḫavāṭıra benzeyen ifadelerin sebep olduğu kavram kargaşasına karşı el-Muḥāsibī’nin nasıl bir yöntem geliştirdiği, bireyin kalbine gelen ḫavāṭıra karşı sorumluluğunun ve epistemolojik değerinin ne olduğu saptanmıştır. Son olarak el-Muḥāsibī’nin ḫavāṭır konusu çerçevesinde muhalif ve muvafık olduğu zümreler tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Teşekkül Dönemi, el-Muḥāsibī, Riʿāyet, Ḫavāṭır

Kaynakça

• Abdülhalim Mahmud. Muhâsibî: Hayatı, Eserleri, Fikirleri. Çev. Mehmet Beşir Eryarsoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• ʿAbdulḳāhir el-Baġdādī. Uṣūlu’d-Dīn. Tah. Aḥmed Şemsuddīn. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2002.
• el-Āmirī, Ḫidāş b. Zuheyr. Şiʿru Ḫidāş b. Zuheyr el-Āmirī. Tah. Yaḥyā el-Cubūrī. Dimeşḳ: Maṭbaʿātu Mecmaʿi’l-Luġati’l-ʿArabiyye bi-Dimeşḳ, 1986.
• Aslan, Abdülgaffar. “Kelâmcıların Dilinde Havâtır Kavramının Kullanımı ve Bilgi Değeri.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:1 (2006): 29-56.
• Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî: Hayatı Eserleri ve Mektupları. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2004.
• Aydın, Hüseyin. Muhâsibî’nin Tasavvuf Felsefesi: İnsan-Psikoloji-Bilgi-Ahlak Görüşü. Ankara: Pars Matbaacılık, 1976.
• Babacan, Hacer Nur. “Erken Dönem Tasavvufunda Akıl-Ahlak İlişkisi.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• ʿAbdulḳāhir el-Baġdādī. Uṣūlu’d-Dīn. Tah. Aḥmed Şemsuddīn. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2002.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gâyesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme.” İnsan Nedir, İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları, ed. Ömer Türker, Halil İbrahim Üçer, içinde 501-544. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Bolat, Ali. “Muhâsibî (ö. 241/855)’nin el-Mekâsib’i Bağlamında Tasavvufta Dünyaya Bakış ve Hakikî Zühd Anlayışı.” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4:11 (2003): 177-196.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Zuheyr b. Naṣr. Beyrūt: Dāru Ṭavḳi’n-Necāt, 1422/2001.
• el-Cāḥiẓ, Ebū ʿUs̠mān ʿAmr b. Baḥr. “Ḥucecu’n-Nubuvve.” Resāilu’l-Cāḥiẓ, 4 c., tah. ʿAbdusselām Muḥammed Ḥārūn, içinde 3:221-282. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1991.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik: Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Demir, Osman Nuri. “Tanrı’nın Sesi Vicdan ve Hakikate Ulaşmanın Muharrik Gücü Olarak Havâtır Kavramı.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10:4 (2021): 3943-3958.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi.” Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2:4 (2016): 1-29.
• Demirli, Ekrem. “Zahirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007): 219-244.
• Durmuş, Nuray. “İstem Dışı Düşünce Olarak Havâtır ve Dinî Sorumluluk Değeri”. Yüksek Lisans Tezi Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2018.
• Ebū ʿAbdirraḥmān es-Sulemī. Tisʿatu Ḳuṭub fī Usūli’t-Taṣavvuf ve’z-Zuhd li-Ebī ʿAbdirraḥmān. Tah. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Ebū ʿAbdirraḥmān es-Sulemī. İlk Zâhid ve Sûfîler: Tabakâtu’s Sûfiyye. Çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Ebū Naṣr es-Serrāc. el-Lumʿa. Tah. Muḥammed Edīb el-Cādir. ʿAmmān: Dāru’l-Fetḥ li’d-Dirāsāt ve’n-Neşr, 2016.
• Ebū Saʿīd el-Ḫarrāz. Resā’ilu’l-Ḫarrāz. Tah. Ḳāsım es-Sāmerrāī. Baġdād: Maṭbuʿātu’l-Mecmaʿi’l-ʿİlmiyyi’l-ʿİrākī, 1967.
• Ebū Ṭālib el-Mekkī. Ḳūtu’l-Ḳulūb fī Muʿāmeleti’l-Maḥbūb ve Vaṣfi Ṭarīḳi’l-Murīd ilā Maḳāmi’t-Tevḥīd. 3 c. Tah. Maḥmūd İbrāhīm Muḥammed er-Rıḍvānī. Ḳāhire: Mektebetu’s̠-S̠eḳāfeti’d-Dīniyye, 2017.
• Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Erginli, Zafer. Hâris Muhâsibî ve Nefis Kavramı. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008.
• Erginli, Zafer. Tasavvuf Düşüncesinde Muhâsibî. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008.
• Ess, Josef van. Die Gedankenwelt des Ḥāriṯ al-Muḥāsibī. Bonn: Selbstverlag Des Orientalischen Seminars Der Universität Bonn, 1961.
• el-Ḥakīm et-Tirmiẕī. Nevādīru’l-Uṣūl fī Eḥādīs̠i’r-Rasūl. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1992.
• el-Ḥakīm et-Tirmiẕī. el-Emsāl mine’l-Kitāb ve’s-Sunne. Tah. Seyyīd Cemīl. Beyrūt: Dāru İbn Zeydūn, 1987.
• el-Ḫalīl b. Aḥmed el-Ferāhīdī. Kitābu’l-ʿAyn. Tah. Mehdī el-Maḥzūmī ve İbrāhīm es-Sāmerrāī. Beyrūt: Muessesetu’l-ʿĀlemī lil-Maṭbuʿāt, 1988.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. ʿĀdābu’n-Nufūs. Tah. ʿAbdulḳādir Aḥmed ʿAṭā. Beyrūt: Mevsuʿātu’l Kutubu’s̠-S̠eḳāfiyye, 1991.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. el-ʿAḳl ve Fehmu’l-Ḳurʿān. Tah. Huseyn el-Ḳuvvetlī. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1971.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. el-Mekāsib. Tah. ʿAbdulḳādir Aḥmed ʿAṭā. Beyrūt: Muessesetu’l-Kutubi’s̠-S̠eḳāfiyye, 1987.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. el-Mesāʾil fī Aʿmāli’l-Ḳulūb ve’l-Cevārih, Tah. Muḥammed Ḫalīl İbrāhim. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2019.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. el-Veṣāyā. Tah. ʿAbdulḳādir Aḥmed ʿAṭā. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. Er-Riʿāye li-Ḥuḳūḳillāh. Tah. ʿAbdulḳādir Aḥmed ʿAṭā. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• el-Hāris̠ el-Muḥāsibī. Şerḥu’l-Maʿrife ve Beẕlu’n-Naṣīḥa. Tah. Meḥdī Fetḥī es-Seyyid. Ṭantā: Dāru’ṣ-Ṣahābetu li-Turās̠, 1993.
• el-Ḫaṭīb el-Baġdādī. Tāriḫu Baġdād. 14 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• İbn Receb. Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕī. Tah. Nūreddīn ʿIṭr. 2 c. Dimeşḳ: Dāru’l-Melāḥ, 1978.
• İnci, Nuriye. “Muhâsibî’nin Tasavvuf Düşüncesinde Vicdan.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2021.
• Kindî. Felsefî Risâleler. Çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• el-Ḳuşeyrī, ʿAbdulkerīm b. Hevāzin. Er-Risāletu’l-Ḳuşeyriyye. Tah. Enes Muḥammed ʿAdnān eş-Şerfāvī. Beyrūt: Dāru’l-Minhāc, 2017.
• el-Mervezī, Ebū Bekr Aḥmed b. Muḥammed. Kitābu’l-Veraʿ. Tah. Semīr b. Emīn ez-Zuheyrī. Riyāḑ: Mektebetu’l-Maʿārif li’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1997.
• Picken, Gavin. Spiritual Purification in Islam: The Life and Works of al-Muḥāsibī. New York: Routledge, 2011.
• Saʿdī el-Hāşimī. Ebū Zurʿa er-Rāzī ve Cuḥūduhu fī’s-Sunneti’n-Nebeviyye meʿa Taḥḳīḳi Kitābī ed- Ḍuʿafāʾ ve Ecvibetihi ʿalā Esʾileti’l-Berẕeʿī. Medīne, 1989.
• Sehl et-Tusterī. Tefsīru’t-Tusterī. Tah. Muḥammed Bāsil ʿUyūn es-Sūd. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2007.
• Singin, Aynur. “Hâris b. Esed el-Muhâsibî’de İnsan Doğası ve Ahlâk Üzerine Bir Deneme.” Akademiar Dergisi 9 (2020): 69-98.
• Şakīk el-Belḫī. “Ādābu’l-ʿİbādāt.” Trois Oeuvres Inédites de Mystiques Musulmans. Tah. Paul Nwyia Beyrūt, 1982. eṭ-Ṭaberī, ʿAlī b. Rabben. Firdevsu’l-Ḥikme fī’t-Ṭıbb. Tah. Muḥammed Zubeyr eṣ-Ṣıddīkī. Berlin: Maṭbaʿa-i Āftāb, 1928.
• Tan, Muhammet Nedim. “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-ibâdât’ı.” Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013): 155-190.
• Tan, Muhammet Nedim. “Teşekkül Dönemi Tasavvuf Metinlerinde Niyet Konusu.” Dinî ve Felsefî Düşüncede Niyet, ed. Ömer Türker ve Hacı Bayram Başer, içinde 117-148. İstanbul: Nobel, 2017.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambridge: Harvard University Press, 1976.
• Yakut, Büşra Nur Hatipoğlu “Kelâm İlminde Havâtır Kavramının Yeri.” İslam Tetkikleri Dergisi 12:1 (2022): 187-216.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Havâtır,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 16:523-526.
• Zaleski, John. “Sufi Asceticism and the Sunna of the Prophet in al-Junayd’s Adab al-Muftaqir ilā Allāh.” Journal of Islamic Studies 32:1 (2021): 1-26.