Başlangıçtan 19. Yüzyıla İslam Ahlak Düşüncesine Bütüncül Bir Bakış: Konu-Problem (Mevḍūʿ-Mesāʾil) Ayrımı Temelli Bir Literatür Tasnifi

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 1, 81 - 120, 31.05.2022

Mustakim Arıcı

https://doi.org/10.33227/auifd.1080104

Öz

İslam ahlak düşüncesi üzerine yazılan modern Arapça, Türkçe ve İngilizce araştırmalarda ahlak (el-aḫlāḳ, ethics); edep, tasavvuf, felsefe ve kelamı içerecek şekilde, teorik, pratik, analitik, normatif ve benzeri yaklaşımlardaki tüm literatürleri kapsayan üst terim olarak kullanılmakta ve bu kullanım, genel bir kabule mazhar olmaktadır. Ancak bu çalışmalarda İslam düşüncesinde ahlakın neyi kapsadığı ve neyi dışarıda bıraktığı ve daha ziyade bunun hangi ilkelere göre belirlendiği tam olarak cevabını bulamamıştır. Bu makalede İslam ahlak düşüncesi alanında ortaya konulan ve genel kabul gören literatür tasniflerini sorgulamakta ve bir tasnif teklifinde bulunmaktayız. Literatürü başlangıçtan 19. yüzyıla kadarki dönemi kuşatacak şekilde ele aldık. Bu makale nihayetinde literatürün kapsamını sorgulayarak İslam ahlak düşüncesi çalışmalarının daha geniş bir zaviyeden yapılması gereğini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Ahlak Düşüncesi, Pratik Felsefe, Tasavvuf, Edep, Kelam, Fıkıh

A Holistic View of Islamic Ethical Thought up to the 19th Century: Classifying the Literature Based on Topic-Issue (Mawḍūʿ-Masāʾil) Distinction

Öz

In modern Arabic, Turkish and English studies on Islamic ethical thought, ethics (al-akhlāq) is used as an umbrella term covering all literature in theoretical, practical, analytical, normative, and similar approaches, including ādāb, sufism, philosophy, and theology. This usage has been commonly held. However, these studies do not properly explain what is or is not the scope of ethics, above all, according to which criteria the scope of ethics are determined. This essay challenges the generally accepted classifications of the literature in Islamic ethical thought and suggests another classification of that literature. Based on certain reasons, we have handled the literature in a way that covers the period from the beginning to the 19th century. This article ultimately questions the scope of the literature and highlights the need to conduct studies on Islamic ethical thought from a broader perspective.

Anahtar Kelimeler

Islamic Ethics Thought, Practical Philosophy, Taṣawwuf, Ādāb, Kalām, Fiqh.

Kaynakça

• Açıl, Berat. “Osmanlı’da Estetik ve Poetika: Kelam, Mucize ve Zorunluluk.” İLEM Konferanslar Serisi 11, içinde 5-31. İstanbul: İlem, 2018.
• Adamson, Peter. “Abū Bakr al-Rāzī on Animals,” Archiv für Geschichte der Philosophie 94:3 (2012): 249-273.
• Adamson, Peter. “The Ethical Treatment of Animals.” The Routledge Companion to Islamic Philosophy. Ed. Richard C. Taylor ve Luis Xavier López-Farjeat, içinde 371-382. New York, NY: Routledge, 2016.
• Aka, İsmail. “Hândmîr.” DİA, 15:550-552.
• Akasoy, Anna ve Fidora, Alexander, The Arabic Version of the Nicomachean Ethics. Brill: Boston, Leiden, 2005.
• Altaş, Eşref. “Hikemiyât Literatürü ve Ahlâk.” İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler. Ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin, içinde 103-138. Ankara: Nobel, 2016.
• el-Amāsı̄, ʿAlāʾuddīn Çelebī ʿAlı̄ b. Ḥuseyn. Tācu’l-Edeb, Süleymaniye Kütüphanesi-Yazma Bağışlar, no. 2476, 1b-62b.
• Arıcı, Mustakim. “Ahlâk Neyi Bilmektir? Bir İlim Olarak Ahlâk.” İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler. Ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin Tiryaki, içinde 43-78. Ankara: Nobel, 2016.
• Arıcı, Mustakim. “İlimler Tasnifi Literatüründe Ahlâk İlmi.” Mukaddime 7:1 (2016): 1-29.
• Arıcı, Mustakim. “Kutbuddin Şîrâzî’ye Göre Tababet Sanatı ve Hekimlik Ahlâkı.” Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları 22 (2012): 45-71.
• Arıcı, Mustakim. “12-16. Yüzyıllarda Ahlak ve Siyaset Literatürü.” İslam Düşünce Atlası 2. bs. (yayın aşamasında).
• Arıcı, Mustakim. İnsan ve Toplum: Taşköprîzâde’nin Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi. Ankara: Nobel Yayınları, 2016.
• Arpaguş, Safi ve Kübra Betül Baydar. “Tasavvuf’ta Âdâb ve Erkan Risaleleri.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15:30 (2017): 285-315.
• al-Attar, Mariam. Islamic Ethics: Divine Command Theory in Arabo-Islamic Thought. New York: Routledge, 2010.
• Ayni, Mehmed Ali, Türk Ahlâkcıları. İstanbul: Marifet Basımevi, 1939.
• Balcı, Musa. “İslâm Öncesi Fars Öğüt Edebiyatı.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2013.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik, 2021.
• Bircan, Hasan Hüseyin. “Ahlâk: Mutluluk ve Erdem.” İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. Ed. M. Cüneyt Kaya, içinde 655-684, Ankara: İSAM, 2018.
• Bozkurt, Ömer. “İslam Felsefesinde Vasiyet Kültürü: İslam Filozoflarının Vasiyetleri.” Toplum Bilimleri Dergisi 8:15 (2014): 57-84.
• Bursalı Meḥmed Ṭāhir. Aḫlāḳ Kitaplarımız, İstanbul: Necm-i İstiḳbāl Matbaası, 1325/1907.
• el-Cābirı̄, Muḥammed ʿĀbid. el-ʿAḳlu’l-Aḫlāḳiyyu’l-ʿArabī. Beyrūt: Merkezu’d-Dirāsāti’l-Vaḥdeti’l-ʿArabiyye, 2001.
• Cālı̄nūs. Min Maḳāleti li-Cālı̄nūs fı̄ Enne Ḳuva’n-Nefs Tevābiʿun li-Mizāci’l-Beden. Dirāsāt ve Nuṣūṣ fi’l-Felsefe ve’l-ʿUlūm ʿinde’l-ʿArab. Nşr. ʿAbdurraḥmān Bedevı̄, içinde 183-189. Beyrūt: el-Muessesetu’l-ʿArabiyyetu li’d-Dirāsāt ve’n-Neşr, 1981.
• Cengiz, Yunus. Mu’tezile’de Eylem Teorisi: Kâdî Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Cevahir, İdris. “Modern Ahlâk Çalışmalarındaki Ahlâk Tasniflerine Eleştirel Bir Yaklaşım.” İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler. Ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin Tiryaki, içinde 79-102. Ankara: Nobel, 2016.
• Coşkun, Abdulkadir. İbn Sînâ Felsefesinde Retorik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. İslâm Düşüncesinde Ahlâk. İstanbul: Dem Yayınları, 2006.
• Çelik, İmam Rabbani. “XV. Y.Y. Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2020.
• Demirkol, Murat. Nasîreddin Tûsî’nin Ahlak Felsefesine Etkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Ahlak İlmi Olarak Kabul Edilebilir mi?: Determinist Ahlaka Endeterminist Yaklaşımlar.” İslam Tetkikleri Dergisi 11:2 (2021): 419-437.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi.” Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2:4 (2016): 1-29.
• Demirli, Ekrem. ““Zahiri” İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007): 219-244.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Mukaffa‘.” DİA. 21:130-134.
• Erdem, Hüsamettin. Son Devir Osmanlı Düşüncesinde Ahlâk: (Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar). İstanbul: Dem Yayınları, 2006.
• Fakhry, Majid. Ethical Theories in Islam, Leiden: E.J. Brill, 1991.
• el-Faḳīhī, ʿAbdulḳādir b. Aḥmed b. ʿAlī. Menāhicu’l-Aḫlāḳı’s-Seniyye. Reşid Efendi, no. 481, 204a vd.
• Gafarov, Anar. Nasîrüddîn Tûsî’nin Ahlâk Felsefesi. İstanbul: İSAM, 2011.
• el-Ġazālī, Ebū Ḥāmid. İḥyāʾu ʿUlūmi’d-Dı̄n. 1. c. Ḥaleb: Dāru’l-Va‘y, 2004.
• Göksu, Ahmet. “Aristoteles ve İbn Sînâ’da Canlıların Oluşumu Üzerine.” Doktora Tezi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi, İstanbul, 2021.
• Görmez, Mehmet. “Ahlâk ve Hadis.” İslâm’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri Kutlu Doğum Sempozyumu-2001, içinde 577-86. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hourani, George. Reason and Tradition in Islamic Ethics. Cambridge: Cambridge University Press, 1985.
• İbn Sı̄nā. eş-Şifā, et-Tabı̄ʿiyyāt/el-Ḥayevān. Tah. ʿAbdulḥalı̄m Muntaṣir vd., Ḳāhira: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyetu’l-Āmme li’l-Kitāb.
• İbnu’l-Muḳaffaʿ. Kitābu’l-Manṭıḳ. Nşr. Muḥammed Tākı̄ Dānişpejūh. Tehrān: Encümen-i Felsefe-i Īrān, 1357/1978.
• İnalcık, Halil. Has-bağçede ‘Ayş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2017.
• Ḳāḍī Beyḍāvī. Tuḥfetu’l-Ebrār Şerḥu Meṣābīḥi’s-Sunne li’l-İmām el-Beġavī. Tah. Nūruddīn Ṭālib. Dımeşḳ: Dāru’n-Nevādir, 1433/2012.
• Kavak, Özgür. “İslam Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Füru-ı Fıkıh Metinleri.” İslam Siyaset Düşüncesi: Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan. Ed. Özgür Kavak ve Lütfi Sunar, içinde 265-294. Ankara: İlem, 2018.
• Keykavus. Kabusnâme. Haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Kabalcı, 2007.
• Koca, Suat. Hadis ve Ahlâk: Kavram, Kuram, Literatür ve Tasavvur Eksenli Bir İnceleme. İstanbul: KURAMER, 2020.
• Köksal, Cüneyd Asım. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi -Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş.” İslâm Araştırmaları Dergisi 28 (2012): 1-43.
• Kömbe, İlker. “Osmanlı-Türk Düşüncesinde Münâzara İlmi ve Abdünnâfî İffet’in Tercüme-i Adâb-ı Gelenbevî Adlı Eseri.” Dîvân: İlmî Araştırmalar 20 (2006): 119-167.
• Kutluer, İlhan. “İbnü’l-Mukaffa‘: Düşüncesi.” DİA. 21:134-137.
• Kutluer, İlhan. “İslam Felsefesi Tarihinde Ahlak İlminin Teşekkülü.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1989.
• Levend, Agâh Sırrı. “Ümmet Çağında Ahlâk Kitaplarımız.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 11 (1964): 89-115.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. Çev. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik, 2009.
• Meisami, Julie Scott. “Rāvandī’s Rāḥat al-ṣudūr: History or Hybrid?.” Edebiyât: The Journal of Middle Eastern Literatures 5:2 (1994): 183-215.
• Melvin-Koushki, Matthew. “Is (Islamic) Occult Science Science?.” Theology and Science 18:2 (2020): 303-24.
• Orman, Sabri. “Başlangıcından Osmanlı’ya İktisadî Düşünce Tarihinin İslâmî Kaynakları.” Dîvân: İlmî Araştırmalar 6 (1999): 9-48.
• Özel, Ahmet. “İşkeverî”, DİA. EK-1:674-676.
• Özturan, Hümeyra. “Etik ile Ahlâk Arasında: Türkçe Ahlâk Felsefesi Literatürüne Dair Etik Kavramı Kullanımı Üzerinden Bir Değerlendirme.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9:17 (2011): 169-202.
• Özturan, Hümeyra. “İslâm Ahlâk Düşüncesi Çalışmalarının Dünü ve Bugününe Dair Bir İnceleme.” İslâm Ahlâk Literatürü: Ekoller ve Problemler. Ed. Ömer Türker ve Kübra Bilgin Tiryaki, içinde 1-41. Ankara: Nobel, 2016.
• Özturan, Hümeyra. “Muhammed Âbid el-Câbirî. Arap Ahlâkî Aklı. Çeviren Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2016. 824 sayfa. ISBN: 9786059136037.” Nazariyat 3:2 (2017): 141-148.
• Pala, İskender. “Nasihatnâme.” DİA. 32:409-410.
• Pormann, Peter E. ve Emilie Savage-Smith. Medieval Islamic Medicine. Washington, D.C.: Georgetown University Press, 2007.
• Quasem, Muhammad Abul. “Psychology in lslamic Ethics.” The Muslim World 71:3-4 (1981): 213-227.
• Pehlivan, Necmettin. “Âdâbu'l-Bahs ve'l-Münazara.” Mantık El Kitabı. Ed. İsmail Köz ve Ali Çetin, içinde 262-303. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti). Çev. Ahmed Ateş, 2. c. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• El-Rouayheb, Khaled ve Sabine Schmidtke,. “Introduction.” The Oxford Handbook of Islamic Philosophy. Ed. Khaled El-Rouayheb ve Sabine Schmidtke, içinde 1-7. New York, NY: Oxford University Press, 2016.
• es-Semerḳandı̄, Ebū’l-Ḳāṣım Nāṣiruddīn. Riyāḍātu’l-Aḫlāḳ. Tah. Semı̄ḥ İbrāhı̄m Sāliḥ. Dımeşḳ: Dāru’l-Beşāir, 1427/2006.
• es-Sübkî, Tâceddı̇n. Mu‘îdü’n-Nı̇‘am: Makam ve Meslek Ahlâkı. Haz. Harun Yılmaz ve M. Enes Midilli. İstanbul: TYEKBY, 2019.
• eş-Şehrazūrı̄, Şemsuddı̄n. Şerḥu Ḥikmeti’l-İşrāḳ. Tah. Ḥuseyn Ḍiāı̄. Tehrān: Muessese-i Muṭālaʿāt ve Taḥḳiḳāt-ı Ferhengı̄, 1993.
• eṭ-Ṭabersı̄. Mekārimu’l-Aḫlāḳ. Ḳum: Muessese-i Enṣariyān, 2011.
• Ṭūsı̄, Naṣīr al-Dīn. The Arabic Version of Ṭūsī's Nasirean Ethics. Haz. Joep Lameer, Leiden: Brill, 2016.
• Türker, Ömer. Ahlâk: Yeni Bir Yaklaşım. İstanbul: Ketebe, 2019.
• Türker, Ömer. Pratik Felsefenin Yeniden İnşası: Ahlakiliğin Doğası. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Tekin, Ali. “Vicdan ve Vicdanî Önermeler (Vicdâniyyât) Arasındaki İlişki.” İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. Ed. Yunus Cengiz ve Selime Çınar, içinde 33-75. Ankara, Nobel, 2018.
• Taşköprı̄zāde, ʿİṣāmuddīn Aḥmed. Miftāḥu’s-Saʿāde ve Miṣbāḥu’s-Siyāde fı̄ Mevḍūʿāti’l-ʿUlūm. Tah. Kāmil Kāmil Bekrı̄. ʿAbdulvehhāb Ebū’n-Nūr. Ḳāhira: Dāru’l-Kutubi’l-Hadı̄se, 1968.
• Taylor, Richard C., López-Farjeat, Luis Xavier. “Introduction.” The Routledge Companion to Islamic Philosophy. Ed. Richard C. Taylor ve Luis Xavier López-Farjeat, içinde 1-3. New York, NY: Routledge, 2016.
• Umut, Tuba Nur. “Antik Yunan’da Tekhnê ile Ahlâki Alan Arasındaki İlişki Üzerine.” Beytülhikme 8:1 (2018): 191-213.
• Yetkin, Hacer. “Bâkıllânî’nin Usul Düşüncesinde Mükellef.” Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 60 (2021): 1-28.
• Yıldız, Fahreddin. “İslâmî İlimler, Divan Edebiyatı ve Tasavvuf Geleneğindeki Yeriyle Tarihten Günümüze Popüler Hadis Kitapları: Kırk Hadisler.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11:21 (2013): 407-455.