Modernleşme Sürecinde Osmanlı Taşrasında İftāʾ: Uşak Müftüleri ve Müftü Hacı Mustafa Asım Efendi

Yıl 2023, Cilt: 64 Sayı: 1, 69 - 97, 31.05.2023

Biray Çakmak

https://doi.org/10.33227/auifd.1256230

Cited By: 1

Öz

Modernleşme sürecinde kazalarda ilmiye sınıfı mensupları varlıklarını kadı/naib, müderris ve müftü olarak sürdürdü. Tanzimat Döneminden itibaren teşkil ve tayin edilen yeni kurum ve görevlilerle yetki ve işlevleri daraltılmakla beraber kaza idarelerinde etkili olmaya devam ettiler. Hukuki ve şer‘î davalara yine kadılar/naibler baktı. Hatta 1860’lı yıllardan itibaren kurulan deʿāvī meclislerine/bidayet mahkemelerine başkanlık yaptılar. Müderrisler geleneksel varlıklarını sürdüren medreselerde tedrisata devam etti. Müftüler ifta yetkisini kullanmayı sürdürdü. Kaza düzeyinde ilmiye sınıfı mensuplarını ele alan yeterince araştırma yapılmadığı gerçeğinin dikkate alındığı çalışmada 1808-1908 yılları arasında Uşak kazasında görev yapan müftüler kronolojik süreklilikte ele alınmış, görev sürelerine, değiştirilme sebeplerine ve mahalli rollerine odaklanılmıştır. 1885-1909 yılları arasında görev yapan müftü Hacı Mustafa Asım Efendi (1850-1918) ayrıntılı ele alınmış, eğitimi, işlevi ve azli üzerinde durularak ifta görevi dışındaki rolü ortaya konulmaya çalışılmıştır. Farklı arşivlerde mevcut belgelerindeki bilgilere dayanan çalışmada müftülerin 2. Mahmut Döneminde (hs. 1808-1839) asli görevleri dışında kaza idaresiyle ilgili meselelerde taraf oldukları, çeşitli suihalleri sebebiyle sık sık azl edildikleri, nadir de olsa sürgünle cezalandırıldıkları, azillerinde ahalinin tertip ve takdim ettiği mahzarda dile getirdiği talep ve şikayetlerin etkili olduğu, görev sürelerinin sonraki yıllara göre daha kısa olduğu, bununla birlikte iki şahsın altışar defa müftü tayin edildiği, Tanzimat Döneminde öncesine göre daha uzun süre görev yaptıkları, suihali görülenlerin azledildikleri, 2. Abdülhamit Döneminde (hs. 1876-1909) uzun süreli iki müftünün görev yaptığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uşak kazası, Müftü, Fetva, Şeyhülislam, Hacı Mustafa Asım Efendi, 2. Abdülhamit.

Iftāʾ in the Ottoman Province in the Process of Modernization: Uşak Muftīs and Muftī Hacı Muṣṭafā ʿĀṣım Efendi

Öz

During the modernization process, the ʿilmiyya class continued to exist in cities as qāḍīs/nāʾibs, mudarrises and muftīs. Although their authorities and functions were reduced with the new institutions established and officials appointed after the Tanzimat period, they continued to be influential in the administration of districts (qaḍā). Legal and sharia cases were still handled by qāḍīs. They even presided over the daʿāwī councils/bidāyat courts established from the 1860s onwards. Mudarrises continued to teach in madrasas, which maintained their traditional education system. Muftīs continued to exercise the authority of iftāʾ. Taking into account the fact that not enough research has been conducted on the members of the ʿilmiyya class at the district (qaḍā) level, this study chronologically examines the muftīs who served in Uşak ditrict between 1808-1908, focusing on their tenure, the reasons for their replacement, and their local roles. The muftī Hacı Muṣṭafā ʿĀṣım Efendi (1850-1918), who served between 1885-1909, is analyzed in detail, focusing on his education, function, and dismissal, and his role outside of the iftāʾ duty is tried to be revealed. Based on the information in the documents available in different archives, the study reveals that the muftī was a party to the issues related to the administration of the districts during the Maḥmūd II period (r. 1808-1839), that they were frequently dismissed due to their various misdeeds, that they were rarely punished with exile, and that the demands and complaints expressed by the people in the documents they prepared and presented were effective in their dismissal, It has been determined that their terms of office were shorter than in the following years, however, two individuals were appointed as muftī for six times, they served longer in the Tanzimat Period than before, those who were found to be in bad behavior were dismissed, and two muftī served for a long time in the ʿAbdulḥamīd II Period (r. 1876-1909).

Anahtar Kelimeler

Uşak district, Muftī, Fatwā, Sheikh al-Islām, Hacı Muṣṭafā ʿĀṣım Efendi, ʿAbdulḥamīd II.

Kaynakça

• Atar, Fahrettin. “Fetva.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 12: 486-496.
• Bulut, Mehmet. “Osmanlı’dan Günümüze Müftülerin Seçimleri, Atanmaları ve Seçimlerinde Esas Alınan Eğitim Kriterleri.” Dini Araştırmalar 15:41 (Temmuz-Aralık 2012): 80-98.
• Çakmak, Biray. “Modernleşen Osmanlı Taşrasında Maârif: Uşak Kasabası’nda Açılan Özel Okullar.” Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD) 7:14 (Güz 2011): 40-64.
• Çakmak, Biray. “Uşak Kazası’nda Mekânın Mülkî-İdarî-Askerî-Adlî-Ticarî Organizasyonu ve Mülkî Nahiyelerin Yönetimi (1870-1908).” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (HÜTAD) 31:2 (Aralık 2014): 47-76.
• Çakmak, Biray. Taşra İdaresinde Osmanlı Merkeziyetçiliği Gediz’de Kaza İdaresi ve Sorunları. Ankara: Hitabevi Yayınları, 2019.
• Güneş, Mehmet. “1822-1830 Yılları Arasında Afyon’da İlmiye Sınıfına Mensup Yöneticiler.” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3:1 (2001): 91-104.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 22: 141-145.
• İpşirli, Mehmet. “Mahzar.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 27: 398-401.
• İpşirli, Mehmet. “Nâib.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 32: 312-313.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhülislâm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 39: 91-96.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı, 1994.
• Leylek, Mustafa Anıl. “Şeyhülislâmlığa Ait 1 Numaralı Telhis Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (Vr. 83-170).” Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Bilecik, 2021.
• Özcan, Abdülkadir. “Deli.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 9: 132-135.
• Özkan, Ela. “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı (1839-1914).” Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ, 2017.
• Özkaya, Yücel. “Mütesellim.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 32: 203-204.
• Özvar, Erol. “Voyvoda.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 43: 129-131.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin. Ege’de Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Telli, Hasan. “Bulgaristan Lofça Müftülüğü (1834-1934).” Marife 21:2 (2021): 1045-1079.
• Varlık, Mustafa Çetin. “Anadolu Eyaleti.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 3: 143-144.
• Varlık, Mustafa Çetin. “Kütahya.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 26: 580-584.
• Yakut, Esra. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Müftülerle İlgili Gerçekleştirilen Hukukî Düzenlemeler.” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3:1 (2003): 33-54.
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• 1871-1872/h.1288 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 2, Matbaa-ı Vilayet-i Hüdavendigar.
• 1884-1885/h.1302 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 12, Feraizcizade Matbaası.
• 1885-1886/h.1303 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 13, Matbaa-ı Vilayet.
• 1886-1887/h.1304 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 14, Matbaa-ı Vilayet.
• 1887-1888/h.1305 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 15, Matbaa-ı Vilayet.
• 1888-1889/h.1306 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 16, Matbaa-ı Vilayet.
• 1890-1891/m.1306 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 17, Matbaa-ı Vilayet.
• 1891-1892/m.1307 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 18, Matbaa-ı Vilayet.
• 1892-1893/h.1310 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 19, Matbaa-ı Vilayet. 1893-1894/h.1311 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 20, Matbaa-ı Vilayet.
• 1894-1895/h.1312 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 21, Matbaa-ı Vilayet.
• 1895-1896/h.1313 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 22, Matbaa-ı Vilayet.
• 1896-1897/h.1314 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 23, Matbaa-ı Vilayet.
• 1897-1898/h.1315 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 24, Matbaa-ı Vilayet.
• 1898-1899/h.1316 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 25, Matbaa-ı Vilayet.
• 1899-1900/h.1317 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 26, Matbaa-ı Vilayet. 1900-1901/h.1318 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 27, Matbaa-ı Vilayet.
• 1901-1902/h.1319 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 28, Matbaa-ı Vilayet.
• 1902-1903/h.1320 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 29, Matbaa-ı Vilayet.
• 1903-1904/h.1321 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 30, Matbaa-ı Vilayet.
• 1904-1905/h.1322 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 31, Matbaa-ı Vilayet.
• 1905-1906/h.1323 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 32, Matbaa-ı Vilayet.
• 1906-1907/h.1324 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 34, Matbaa-ı Vilayet.
• 1907-1908/h.1325 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Defa 34, Matbaa-ı Vilayet.
• 7 Cemāzīe’l-āḫir 1281 (7 Kasım 1864) Tarihli Vilayet Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertib, Cilt 1, Matbaa-ı mire, 1289, 608-624.
• İzmir Gazetesi, 374-30, 30 Cemāzīe’l-āḫir 1322 (11 Eylül 1904).
• İzmir Gazetesi, 71-20, 29 Eylül 1313 (11 Ekim 1897).
• Bab-ı Ali Sadaret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Sadaret Eyalet-i Mümtaze Kalemi Belgeleri A. MTZ. (04), 36/6, 4 Rebīʿü’l-evvel 1314 (13 Ağustos 1896).
• A. MKT. NZD. 161/8, 22 Ẕī’l-ḥicce 1271 (5 Eylül 1855).
• A. MKT. UM. 194/70, 21 Şaʿbān 1271 (9 Mayıs 1855).
• A. MKT. MHM. 14/65, 30 Receb 1265 (21 Haziran 1849).
• BEO. 129227, 10 Cemāzīe’l-āḫir 1319 (24 Eylül 1901).
• BEO. 139662, 2 Rebīʿü’l-evvel 1320 (9 Haziran 1902).
• BEO. 153612, 22 Muḥarrem 1321 (20 Nisan 1903).
• BEO. 153613, 22 Muḥarrem 1321 (20 Nisan 1903).
• BEO. 155258, 20 Ṣafer 1321 (18 Mayıs 1903).
• BEO. 284266, 4 Şaʿbān 1328 (11 Ağustos 1910).
• C. ADL. 69/4167, 25 Ẕī’l-ḥicce 1240 (10 Ağustos 1825).
• C. ZB. 18/867, 21 Rebīʿü’l-evvel 1245 (20 Eylül 1829).
• C. ML. 641/26327, 29 Receb 1257 (16 Eylül 1841).
• DH. MUİ. 118/39, 8 Şaʿbān 1328 (15 Ağustos 1910).
• DH. MKT. 101/27, 19 Muḥarrem 1311 (2 Ağustos 1893).
• DH. MKT. 1317/19, 18 Receb 1288 (3 Ekim 1871).
• DH. MKT. 2520/40, 22 Rebīʿü’l-āhir 1319 (8 Ağustos 1901).
• DH. MKT. 2539/139, 20 Cemāzīe’l-āḫir 1319 (4 Ekim 1901).
• DH. MKT. 433/37, 5 Rebīʿü’l-āhir 1313 (25 Eylül 1895).
• DH. MKT. 627/78, 6 Şevvāl 1320 (6 Ocak 1903).
• HAT. 22827-D, 29 Cemāzīe’l-āḫir 1245 (26 Aralık 1829).
• HAT. 25675, 5 Ṣafer 1225 (12 Mart 1810).
• HAT. 26659, 29 Ẕī’l-ḥicce 1246 (10 Haziran 1831).
• HAT. 31688, 17 Ẕī’l-kaʿde 1224 (24 Aralık 1809).
• HAT. 31790-A, 10 Muḥarrem 1225 (15 Şubat 1810).
• HAT. 31790-B, 16 Muḥarrem 1225 (21 Şubat 1810).
• HAT. 31790-D, 9 Muḥarrem 1225 (14 Şubat 1810).
• HAT. 31790-E, 29 Ẕī’l-ḥicce 1225 (25 Ocak 1811).
• HAT. 32582, 29 Ẕī’l-ḥicce 1232 (9 Kasım 1817).
• HAT. 33318, 29 Ẕī’l-ḥicce 1230 (2 Aralık 1815).
• HAT. 33318-B, 27 Cemāzīe’l-evvel 1230 (7 Mayıs 1815).
• HAT. 34155, 29 Ẕī’l-ḥicce 1225 (4 Şubat 1811).
• HAT. 51374, 29 Ẕī’l-ḥicce 1227 (3 Ocak 1813).
• Bab-ı Ali Sadaret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine-i Evrak Müdürlüğü, 1310-1334 Yılları İradeleri, Maliye İrade. Maliye. 46/54 (1319C-06), 8 Cemāzīe’l-āḫir 1319 (22 Eylül 1901).
• Bab-ı Ali Sadaret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine-i Evrak Müdürlüğü, 1310-1334 Yılları İradeleri, Dahiliye İrade. Dahiliye. 1482/63 (1328Ş-03), 4 Şaʿbān 1328 (11 Ağustos 1910).
• Bab-ı Ali Sadaret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine-i Evrak Müdürlüğü, 1255-1309 Yılları İradeleri, Meclis-i Vala İrade. MVL, 27/440, 14 Receb 1257 (1 Eylül 1841).
• İrade. MVL. 33/567, 7 Ẕī’l-ḥicce 1257 (20 Ocak 1842).
• MVL. 16/31, 25 Şaʿbān 1263 (8 Ağustos 1847).
• MVL. 740/52, 5 Şaʿbān 1284 (2 Aralık 1867).
• MF. MKT. 278/15, 28 Ṣafer 1313 (20 Ağustos 1895).
• MF. MKT. 489/46, 29 Şevvāl 1317 (2 Mart 1900).
• ŞD. 1535/10, 8 Cemāzīe’l-āḫir 1288 (25 Ağustos 1871).
• ŞD. 2476/7, 6 Cemāzīe’l-āḫir 1301 (3 Nisan 1884).
• ŞD. 2866/10, 22 Ṣafer 1289 (1 Mayıs 1872).
• Y. MTV. 212/120, 24 Ẕī’l-kaʿde 1318 (15 Mart 1901).
• Y. MTV. 47/150, 18 Cemāzīe’l-āḫir 1308 (29 Ocak 1891).
• Y. A. HUS. 376/32, 9 Rebīʿü’l-āhir 1315 (6 Eylül 1897).
• ML. VRD.d., 803, 29 Ẕī’l-ḥicce 1258 (31 Ocak 1843).
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 30-18-1-1, 5-18-17, 21.06.1922.
• İSTM. MŞH. DFT1.d., 35.
• İSTM. MŞH. DFT1.d., 36.
• İSTM. MŞH. DFT2.d., 1967.
• İSTM. MŞH. DFT2.d., 1969.
• İSTM. MŞH. DFT2.d., 1970.
• İSTM. MŞH. DFT2.d., 2320.
• MŞH. SAİD. 116/19.
• MŞH. SAİD. 116/2.
• MŞH. SAİD. 116/21.
• MŞH. SAİD. 116/4.
• MŞH. SAİD. 116/7.
• MŞH. SAİD. 123/12.
• MŞH. SAİD. 142/24.
• MŞH. SAİD. 143/13.
• MŞH. SAİD. 162/3.