Fāṭımīler Dönemi Musiki Kültürü Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 64 Sayı: 1, 177 - 201, 31.05.2023

Muhammet Sevinç

https://doi.org/10.33227/auifd.1258127

Öz

slam medeniyetinde erken dönemlerden itibaren Müslümanların siyasi, iktisadi ve sosyal alanlardaki gelişimi ile güzel sanatlara ve özellikle musiki sanatına artan ilgisi arasında bir paralellik olduğu söylenebilir. Musiki ile profesyonel anlamda ilgilenen kişilerin sayısının arttığı ve meşhur musikişinasların yetişmeye başladığı Emevīler (hs. 41-132/661-750) döneminden sonra özellikle ʿAbbāsīler (hs. 132-656/750-1258) döneminde musiki ilminin nazari ve ameli yönüne ilişkin telif edilen eserlerde belirgin bir artış yaşanmıştır. Fāṭımīler döneminde (hs. 297-567/909-1171) de musiki konusundaki bu gelişmeler devam etmiştir. Ancak birçok meşhur musikişinasın yetiştiği ve musiki sanatı açısından önemli gelişmelerin yaşandığı ʿAbbāsīler ile aynı dönemde tarih sahnesinde bulunan Fāṭımīlerin musikisinin ʿAbbāsīlerin gölgesinde kaldığı düşünülebilir. İslam medeniyetinde musikinin tarihsel gelişimine dair yazılmış eserlere genel olarak baktığımızda, kronolojik bir tasnifle Cahiliye döneminden başlayarak her dönemin musiki kültürü ve meşhur musikişinaslarına dair bilgilere yer verildiği görülmektedir. Ancak ʿAbbāsī Devleti’nin zayıflamaya başladığı 10. asırda Kuzey Afrika merkezli kurulup kısa sürede Mısır’ı ele geçirmesiyle İslam dünyasında büyük ses getiren ve tarih sahnesinde kaldıkları üç asırlık süreçte siyasi, dini kültürel ve sosyal hayatta derin izler bırakan Fāṭımīler Devleti dönemindeki musiki kültüründen musiki tarihine dair eserlerde yeterince söz edilmediği anlaşılmaktadır. Yaptığımız literatür taramasında Fāṭımīlerin musiki kültürüne dair kapsamlı bir çalışma tespit edilememiştir. Kanaatimizce bunun en temel gerekçesi ʿAbbāsīlerin halen İslam dünyasının en kudretli devleti olarak varlığını sürdürdüğü bir dönemde ortaya çıktıkları için Fāṭımīlerin arka planda kalması ve Fāṭımīler dönemi musikisine dair kaynakların yetersizliği yahut sınırlı bilgilerin dağınık şekilde farklı kaynaklarda bulunmasıdır. Bu çalışmada öncelikle Fāṭımīler döneminin mimari, güzel sanatlar ve edebiyat gibi alanlardaki durumu kısaca ele alınacaktır. Daha sonra dönemin musiki kültürüne ışık tutmak gayesi ile Fatımi sarayında musikinin yeri ve musikişinasların himayesi, dini merasimlerde musikinin kullanımı, sosyal hayatta musikinin durumu, Fāṭımīler döneminde musiki konusunda yapılan ilmi çalışmalar ve o dönem musikişinaslar tarafından kullanılan çalgılar hakkında tespit edebildiğimiz bilgiler ışığında değerlendirmeler yapılacaktır. Bu çalışmanın temel amacı, İslam medeniyeti tarihinde Fāṭımīlerin musiki sanatı ile olan ilişkisini ortaya koymaya çalışmak ve böylece musiki tarihi açısından Fāṭımīler dönemi hakkındaki boşluğu gidermek noktasında bir katkı sunarak yapılabilecek diğer akademik çalışmalar için bir farkındalık oluşturmaktır.

Anahtar Kelimeler

Sanat, Müzik, Musiki Tarihi, Türk Din Musikisi, Fāṭımīler, Fāṭımī Sanatı, Fāṭımī Musikisi.

An Evaluation on the Music Culture During The Fāṭimid Period

Öz

It can be said that there is a parallelism between the political, economic and social development of Muslims and their increasing interest in fine arts, especially music, since the early periods of Islamic civilization. After the Umayyad period (r. 41-132/661-750), which saw an increase in the number of people professionally interested in music and the emergence of famous musicians, there was a marked increase in the number of works written about the theoretical and practical aspects of music during the ʿAbbāsid period (r. 132-656/750-1258). This development in music continued during the Fāṭimid period. While many famous musicians emerged and significant developments in music took place during the ʿAbbāsids, it can be assumed that the music of the Fāṭimids (r. 297-567/909-1171), who lived at the same time as the ʿAbbāsids and left a deep mark on political, religious, cultural, and social life during their three centuries in history, was overshadowed by the ʿAbbāsids. Looking at the works written about the historical development of music in Islamic civilization, we find that they provide information about musical culture and famous musicians of each period, starting with the pre-Islamic period with a chronological division. It goes without saying, however, that the musical culture of the Fāṭimid period, which was centered in North Africa and caused a great stir in the Islamic world due to the rapid conquest of Egypt when the Abbasid state began to weaken in the 10th century, has not been sufficiently mentioned in works on music history. In our literature search, we did not find any comprehensive study on the musical culture of the Fāṭimids. The main reasons for this, in our opinion, are that the Fāṭimids emerged at a time when the ʿAbbāsids were still the most powerful state in the Islamic world, and that sources on the music of the Fatimid period are insufficient or scattered with little information in various sources. This study will first briefly discuss the state of the Fāṭimid period in the fields of architecture, fine arts, and literature. Then, in order to shed light on the musical culture of the period, the place of music in the Fatimid court and the patronage of musicians, the use of music in religious ceremonies, the status of music in social life, the works on music in the Fāṭimid period, and the instruments used by musicians at that time will be evaluated in the light of the information we have been able to identify. The main purpose of this study is to try to reveal the relationship of the Fāṭimids with the art of music in the history of Islamic civilization and thus to contribute to the gap in the history of music in terms of the Fāṭimid period and to raise awareness for other academic studies.

Anahtar Kelimeler

Art, Music, Turkish Religious Music, Music History, Fāṭimid Period, Fāṭimid Art, Fāṭimid Music.

Kaynakça

• ʿAbdulcelīl,ʿ‘Abdulʿazīz b.. Medḫal ilā Kitāb (Ḥāvi’l-Funūn ve Selvetu’l-Maḥzūn). Maġrib: Aḳādīmiyyetu'l-Memleketi'l- Maġribiyye, 2004.
• Akpınar, Cemil. “Ebü’s-Salt ed-Dânî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 10: 340-42.
• Al-Dhiesat, Hayel Khalifa Ibrahim. “Society and Culture Under The Fatimids in Maghreb and Egypt: 909-1171 A.D.” Doktora Tezi, Department of Hsitory Faculty of Arts The Maharaja Sayajirao University of Baroda, Vadodara, 2007.
• Barrucand, Marianne. L’Egypte Fatimide Son Art et Son Histoire. Paris: l’Université de Paris-Sorbonne, 1999.
• Beksaç, Engin. “Fâtımîler - Sanat.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 12: 237-240.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Waraḳāt ʿani’l-Ḥaḍārati’l-ʿArabiyya.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (1968): 219-24.
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Çelik, Aydın. Fatımiler Döneminde Kahire Şehri. Elazığ: Fırat Üniversitesi: Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2008.
• Çetin, Osman. “Tarihte İlk Resmi Mevlid Merasimleri.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2: 2 (1987): 73-76.
• Fikriyat Gazetesi. “Doğu İslâm ülkelerinden farklı bir sanat anlayışı: Fatımî dönemi.” https://www.fikriyat.com/kultur-sanat/2018/01/20/dogu-islm-ulkelerinden-farkli-bir-sanat-anlayisifatim-donemi.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî Şâiri Temîm b. Mu‘iz-Lidînillâh.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22: 1 (2022): 182-98.
• Eyyūb, İbrāhīm. et-Tārihu’l-Fāṭımī el-İctimāʿī, Kāhire: eş-Şirketu’l-ʿĀlemiyye Li’l-Kitāb, 1997.
• Farmer, Henry George. A History Of Arabian Music. London: Burleigh Press, 1929.
• Farmer, Henry George. The Sources of Arabian Music. Leiden: E. J. Brill, 1965.
• Ferhāt, Şeyḫ Rıḍā. el-Fāṭimiyyūn Tārīḫuhum ve Ās̠ārihim fī Mıṣr. Beyrūt: Kitāb-Nāşirūn (Books-Publisher), 2013.
• Gökdemir, Ayvaz. “Türk Kültürü ve Mevlîd.” TDV 12-17 Ekim Kutlu Doğum Haftası Tebliğleri, içinde, 39-51. Ankara: TDV Yayınları, 1990.
• Ḥasan, İbrāhīm Ḥasan. İslam Tarihi. Çeviren İsmail Yiğit. Ankara: Kayıhan Yayınları, 1988.
• İbn Ebī Uṣaybiʿa, Ebū’l-ʿAbbās. ʿUyūnu’l-Enbāʾ fī Ṭabaḳāti’l-Eṭıbbāʾ. Tah. Nizār Rıḍā. Beyrūt: Dāru Mektebeti’l-Ḥayāt, 1978.
• İbn Ḫallikān, Ebū Bekr. Vefāyātu’l-Aʿyān ve Enbāuʾ Ebnāi’z-Zemān. Tah. İḥsān ‘Abbās. 7c. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1900-1971.
• Ibn al-Ṭaḥḥān al-Mūsīqī, Abū’l-Ḥusayn Muḥammad ibn al-Ḥasan. Compendium of a Fatimid Court Musician (Ḥāwī al-Funūn wa Salwat al-Maḥzūn). Ed. Eckhard Neubauer. Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 1990.
• İbnu’l-ʿAdīm, Ebū’l-Kāsım. Buġyetu’ṭ-Ṭaleb fī Ṭārihī Ḥaleb. Tah. Süheyl Zekkār. 12 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1988.
• İnancık, Halil. Has-bağçede ‘Ayş u Tarab. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Jebrini, Alaeddin. “Fârâbî-Mûsikî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 12: 162-163.
• Kemāl Kīra, Necvā. Ḥayātu’l-ʿĀmme fī Mıṣr fi’l-ʿAsri’l-Fātımī. Ḳāhira: Mektebetü’z-Zehrā eş-Şarḳ, 2004.
• Koca, Fatih. “Türk Din Mûsikîsi Formu Olarak “Ta’rîf” ve Ta’rîf Bestesi.” Turkish Academic Research Review 5: 4 (2020): 636-661.
• Maġribī, İbn Sa‘īd. el-Muġrib fî Hule’l-Maġrib. Tah. Şevki Dayf. 2 c. Ḳāhira: Dāru’l-Ma‘ārif, 1955.
• Maġribī, İbn Saʿīd. en-Nucūmu’z- Ẓāhire fī Ḥulā Hazreti’l-Kāhire. Tah. Hüseyin Naṣṣār. Ḳāhire: Matbaatu Dāru’l-Kutub, 1970.
• Maḳrīzī, Ebū’I-ʿAbbās Taḳıyyuddīn. el-Mevāiẓ ve’l-İʿtibār bi-Ẕikri’l Ḫiṭaṭ ve’l-Ās̠ār.4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Maḳrīzī, Ebū’I-ʿAbbās Taḳıyyuddīn. İttiʿāẓu’l-Ḥunefāʾ bi Aḫbāri’l-Eʾimmeti’l-Fāṭimiyyīn el-Ḫulefāʾ. Tah. Muḥammed Ḥilmi Aḥmed. 3 c. Ḳāhira: el-Meclisu’l-Aʿlā li’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1971.
• Öz, Mustafa. “Dâî.” DİA, 8: 420-21.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bercevân.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 5: 483.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müstansır-Billâh.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 32: 119-21.
• Özel, Ahmet. “Mevlid.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 29: 475-79.
• Öztürk, Murat. “Zâhir el-Fâtımî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 44: 88-89.
• Selām, Şāfī Maḥmūd Selām, Ehlu’z-Zimme fī Misr fi’l-ʿAsri’l-Fāṭimiyyi’s-Sānī ve’l-ʿAsri’l-Eyyūbī, Ḳāhire: Dāru’l-Maʿārif, 1982.
• Sulṭān, Abdulmunʿim, el-Muctemaʿul-Misrī fi’l-ʿAsri’l-Fātimī, Kāhire: Dāru’l-Maʿārif, 1985.
• Sevinç, Muhammet. “İbnü’t-Tahhân’ın Hâvi’l-Fünûn ve Selvetü’l-Mahzûn Adlı Mûsikî Eseri (Tahkik ve İnceleme).” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2020.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler -Siyasi Tarih.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 12: 228-37.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “İbnü’s-Sayrafî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 21: 200-201.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “İzzü’l-Mülk Ubeydillâh b. Ahmed el-Müsebbihî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 32: 81-82.
• Şengün, Necdet. “Hz. Fatıma Mevlidi ve Vesiletü’n-Necat ile Mukayesesi.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12: 2 (2008): 419-38.
• Tıraşcı, Mehmet. Türk Musikisi Nazariyatı Tarihi, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “İbnü’l-Heysem.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 21: 82-87.
• Toprak, M. Faruk. “İbn Hânî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 20: 27-29.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İlk Dönem İslam Dünyasında Musikî Çalışmalarına Bakış.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-15 (1997): 225-248.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İlk Koro Kurucusu ve Şefi İbrâhim el-Mevsılî (ö.804).” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5: 1 (2005): 177-193.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İbn Câmî, Kureyşli Meşhur Muğannî ve Bestekâr.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9: 1 (2005): 161-173.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İbnü’l-Müneccim ve Risâle fi’l-Mûsîkâ Adlı Eseri.” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11: 1 (2005): 201-222.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “el-Kindî’nin Mûsiki Risâleleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1996.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İbn Sinâ-Mûsikî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 20: 336- 337.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İshâk el-Mevsılî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 22: 536-537.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “Yûnus el-Kâtib.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi [DİA], 43: 607-608.
• Uslu, Recep. Selçuklu Topraklarında Müzik. Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2011.
• Zeydan, Corci. Medeniyyet-i İslamiyye Târihi. Çev. Zeki Megamiz. 5 c. İstanbul: Dersâadet, 1914.
• Zeydan, Corci. Tāriḫu Ādābi’l-Luġati’l-‘Arabiyye. 4 c. Ḳāhira: Muʾessesetu Hindāvī, 2013.
• Ziriklī, Ḫayruddīn. el-A‘lām. 8 c. Beyrūt: Dāru’l-‘İlmi’l-Melāyīn, 2002.