Leblebici Sarı al-Sayyid al-Ḥāj Aḥmad Agha Waqf in Afyonkarahisar

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 1, 93 - 120, 31.05.2024

Saim Savaş , Gül Çiçek

https://doi.org/10.33227/auifd.1270933

Öz

Waqf (foundation) refers to the donation of all or part of one’s movable or immovable property for the sake of Allah with a sense of unity and solidarity. Waqfs, which have existed since the early period of Islam, developed in the Muslim Turkish States and evolved into an institution, and with the foundation of the Ottoman State, they reached the peak of perfection and gained the identity of an institution that shaped the society socially, economically, and culturally. Additionally, the waqfs have shed light on the darkness of the past by facilitating the emergence of numerous works in the Ottoman State. Leblebici Sarı al-Seyyid al-Ḥāj Aḥmad Agha Waqf represents a continuation of this ethos. Indeed, one of the waqf structures created with this principle is Leblebici al-Sayyid al-Ḥāj Aḥmad Agha Mosque and madrasa, which was built in Afyonkarahisar in the mid-19th century. According to archival records, this structure is characterized by a central mosque surrounded by a madrasa and associated student cells, following the established norms of classical architecture. However, many restorations were carried out in this waqf due to fires, wars, and natural disasters that occurred at various times. The mosque located in the Leblebici al-Sayyid al-Ḥāj Aḥmad Agha Waqf is known today as Yoncaaltı Mosque, but it was registered as Tevfikiye Mosque in the endowment dated September 10, 1840. This study aims to discuss the services provided by the Leblebici Sarı al-Sayyid al-Ḥāj Aḥmad Agha Waqf, the beneficiaries of the waqf, the income and expenses of the waqf, the officials and their salaries, and the procedures and conditions of the waqf.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Afyonkarahisar, Waqf, al-Sayyid al-Ḥāj Aḥmad Agha.

Afyonkarahisar’da Leblebici Sarı es-Seyyid el-Ḥāc Aḥmed Ağa Vakfı

Öz

Vakıf, insanların menkul veya gayr-i menkul mal ve mülkünün tamamını ya da bir kısmını dayanışma ve yardımlaşma duygusuyla Allah rızası için bağışlamasıdır. İslam’ın ilk döneminden beri varlığını gösteren vakıflar, Müslüman Türk devletlerinde gelişerek bir müessese özelliğine bürünmüş ve Osmanlı Devleti’nin teşekkülü ile birlikte tekamülün zirvesine erişerek sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan topluma şekil veren bir kurum hüviyeti kazanmıştır. Ayrıca, vakıflar Osmanlı Devleti’nde pek çok eserin ortaya çıkmasını kolaylaştırarak geçmişin karanlıklarına ışık tutmuştur. Leblebici Sarı es-Seyyid el-Ḥāc Aḥmed Ağa Vakfı da bu anlayışın devamını temsil etmektedir. Nitekim bu prensiple meydana getirilen vakıf eserlerinden biri de 19. yüzyılın ortalarında Afyonkarahisar’da inşa edilen Leblebici Sarı es-Seyyid el-Ḥāc Aḥmed Ağa Camii ve medresesidir. Arşiv kayıtlarına göre bu yapı, klasik mimarinin yerleşik normlarını takip eden, medrese ve ilgili öğrenci hücreleriyle çevrili merkezi bir cami ile karakterize edilir. Ancak bu yapılar topluluğunda farklı tarihlerde meydana gelen yangınlar, savaşlar ve doğal afetler sebebiyle çok sayıda restorasyon gerçekleştirilmiştir. Leblebici Sarı es-Seyyid el-Ḥāc Aḥmed Ağa Camii, günümüzde Yoncaaltı Camii olarak tanınmakla birlikte 10 Eylül 1840 tarihli vakfiyede Tevfikiye Camii olarak kaydedilmiştir. İşbu çalışmada; Leblebici Sarı es-Seyyid el-Ḥāc Aḥmed Ağa vakfının sağladığı hizmetler, vakıftan kimlerin faydalandığı, vakfın gelir ve giderleri, görevliler ve ücretleri ile vakıftaki usuller ve şartların ele alınması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Afyonkarahisar, Vakıf, el-Ḥāc Aḥmed Ağa.

Kaynakça

• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter no 581, Sayfa no 35, Sıra no 35.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter no 187, 2128.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter no187, 2553-2557.
• Abazi, Kübra. “XVII. Asrın İlk Çeyreğinde Bursa’da Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıfların Kuruluş Amaçları ve İşleyişleri.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2016.
• Acar, Türkan. “Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme.” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 28 (2013): 303-326.
• Akbulut, İlhan. “Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi.” Vakıflar Dergisi 30 (2007): 61-72.
• Akgündüz, Ahmed. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: OSAV, 1996.
• Alkan, Mustafa. “Softa.” DİA, 37: 342-343.
• Arslanboğa, Kadir. “Osmanlı Devleti’nde Vakıf Yönetiminde Tevliyet: İstanbul Örneği.” Yönetim Bilimleri Dergisi 16: 32 (2018): 551-558.
• Ateşçelik, Ali. “648 Numaralı Karahisar-ı Sahib Şer’iyye Sicili.” Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon, 2014.
• Ayhan, Recep. “Siirt Ulu Camii Vakfı (1855-1907).” Vakıflar Dergisi 58 (2022): 89-105.
• Berki, Ali Himmet. Vakfa Dair Yazılan Eserlerde Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, 1966.
• Bayartan, Mehmet. “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 10:1 (2008): 157-175.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese.” DİA, 28: 323-327.
• Bozkurt, Nebi. “Müderris.” DİA, 31: 465-467.
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey. Osmanlı Müellifleri. 3, Haz. İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınları, 1975.
• Çeşmeli, İbrahim. “Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7-13. Yüzyıllar).” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2005.
• Çevrimli, Nilgün. “Vakfiyelere Göre 15.-19. Yüzyıllarda İstanbul’da Ev Tanımlarına İlişkin Bir Değerlendirme.” Turkish Studies 9: 10 (2014): 315-333.
• Demirci, Mustafa. “Abbasiler Döneminde Vakfın Gelişimi ve Hanefiler ile Malikiler-Şafiler Arasında Vakıf Tartışmaları.” Vakıflar Dergisi 57 (2022): 9-34.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları, 2015.
• Dögüş, Necati. “Osmanlılarda İmamlık Müessesesi ve Vakıflar.” İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 6:1 (2021): 22-65.
• Eker, Hatice. “İstanbul'un Fethi'nin Osmanlı Cami Mimarisi Üzerindeki Etkileri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9:43 (2016): 728-732.
• Furat, Ahmet Hamdi. “İslam Hukukunda Vakıf Akdinin Bağlayıcılığı.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012): 61-84.
• Gögebakan, Göknur. “XVI. Yüzyılda Malatya Kazasında Vakıflar ve Vakıf Görevlileri.” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 10:10 (1999): 59-86.
• Güler, Mustafa ve Aktuğ Kolay, İlknur. “12. Yüzyıl Anadolu Türk Camileri.” İTÜ Dergisi 5:2 (2006): 83-90.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf.” DİA, 4: 475-479.
• Gündüz, Samettin ve Aydın, Yunus. “İslam’da Vakıf Müessesesi: Selçuklu ve Osmanlılarda Vakıflar.” Türk Dünyası Araştırmaları 164 (2006): 131-137.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese.” DİA, 28: 327-333.
• İpşirli, Mehmet. “Ârif Efendi, “Meşrepzâde.” DİA, 3: 365.
• Kılıç, Ümit. “Osmanlı Teşkilat Tarihi.” İlmiye Teşkilatı, ed. Tufan Gündüz, içinde 273-315. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Kıvrım, İsmail. “Osmanlı Dönemi Konya Vakıfları”, Konya Vakıfları, ed. Caner Arabacı, içinde 11-152.Konya: Anadolumatbaa42, 2021.
• Kocaoğlu, Burak. “Osmanlı Devleti’nde Bazı Önemli Sivil ve Askeri Yapıların Aydınlatılması.” ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3:6 (2018): 89-95.
• Koepf, Hans. “Osmanlı Kubbeli Camileri Üzerine Tipolojik Bir Deneme.” Çev. Ayla Gülsen-Ömer Gülsen. Yapı Dergisi 58 (1982): 19-48.
• Kurt, İsmail. “Para Vakıfları ve Davut Paşa Mahkemesi’nde Kayıtlı Para Vakfiyeleri.” Prof. Dr. Sacit Adalı’ya 65. Yaş Armağanı, ed. Osman Nuri Özalp, içinde 179-214. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2010.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “İmam.” DİA, 22: 178-181.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Müezzin.” DİA, 31: 491-494.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Seyyid.” DİA, 37: 40-43.
• Kütükoğlu, S. Mübahat. Osmanlı Belgelerinin Dili. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• İmam Nevevî. Riyâz’üs Sâlihîn Tercümesi 2, Çev. İhsan Özkes. İstanbul: Merve Yayınevi, 1992.
• Okuyan, Abdurrahman. “Türk-İslam Medeniyetinde Vakıf Müessesesi: Bayburt Örneği.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2018):115-149.
• Önkal, Ahmet ve Bozkurt, Nebi. “Cami.” DİA, 7: 46-56.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vakfiye.” DİA, 42: 465-466. Özmel, İsmail. “Kayyım.” DİA, 25: 107-108.
• Özpunar, Hasan. Bir Zamanlar Afyonkarahisar. Afyonkarahisar: Afyonkarahisar Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.
• Öztank, Nimet “Yoncaaltı Cami ve Medresesi’nin Mimari Özelliklerinin İncelenmesi”, Mimarlık ve Yaşam Dergisi 6:2 (2021): 595-613. Öztürk, Nazif. “Mütevelli.” DİA, 32: 217-218.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Peker, Ali Uzay. “Mimar Sinan'dan Öğrenmek: Cami Tasarımında Özgünlük Arayışına Yanıtlar.” 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu, (2012): 263-272.
• Saylam, Abdurrahim İstemi. “Vakfiyeler Işığında Anadolu Beylikleri Dönemi Vakıflarında Yemek Kültürü ve Sosyal Yardımlaşma ile İlgili Örnekler.” Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 1 (2017): 57-70.
• Tanman, M. Baha. “Hücre.” DİA, 18: 455-456
• Taşkın, Ünal. “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları.” The Journal Of International Social Research 1:3 (2008): 343-366.
• Telli, Hasan. “Osmanlı Döneminde Bazı Filibe Vakıfları.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2002.
• Uşşak, Cemal. Kütüb-i Sitte’den Seçme Hadisler. İstanbul: Nesil Yayınları, 2015.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf.” DİA, 42: 479-486.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf Istılahları Lügatçesi.” Vakıflar Dergisi 17 (1983): 55-60.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarik Kurumu Yayınları, 2003.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf.” Milli Eğitim İslâm Ansiklopedisi (MEBİA), 13: 153-172.
• Yılmaz, Yasin. “Vakıf Kurumunun Dayandığı Temel Referanslar ve Zürri Vakıfların Vakıf Sistemindeki Yeri.” Dinî Araştırmalar 17:44 (2014): 43-66.
• Yılmaz, Yasin. Örfîzâde Vakfı. Ankara: Semih Ofset Matbaacılık, 2012.
• Yılmaz, Yasin. Kanûnî Vakfiyesi Süleymaniye Külliyesi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Yasin ve Aydemir, Hilal. Erzurum Şeyhler Vakfı ve Külliyesi. Ankara: Semih Ofset, 2019.
• Yüksel, Ahmet Turan. “Türk-İslâm Medeniyetinde Vakıfların Yeri ve Önemi.” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi 13:13 (2002): 47-54.
• Yüksel, Hasan. “Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü Üzerine Bir Araştırma (1585-1683).” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1990.
• Yüksel, Hasan. “Vakfiye.” DİA, 42: 467-469.
• Zengin, Mahmut ve Cevherli, Kübra. “Osmanlı Medrese Sisteminde Eğitim-Öğretim Kadrosu Üzerine Bir Değerlendirme.” Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. ed. Fuad Aydın vd., içinde175-194. Sakarya, 2017.