An Example of Anachronism: Relating Verse 205 of Sūrah al-Baqara and Verse 41 of Surah al-Rūm to Environmental Problems

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 1, 149 - 190, 31.05.2024

Kadir Eser

https://doi.org/10.33227/auifd.1352314

Öz

In recent years, there has been a surge in studies on the environment, paralleling the growing awareness of environmental threats. Some of these studies have argued that the Quran contains around 500 verses that point to the environment and environmental problems. Among the verses cited as indicating environmental problems are verses 205 of sūrah al-Baqara and 41 of sūrah al-Rūm. This study critically examines the association of these two verses with environmental problems. To determine the meaning conveyed by the verses, the study briefly delves into the history of environmental pollution, describing the environmental conditions and human-environment interactions during the revelation period based on available information. In the modern era, life is changing rapidly, and new questions and problems arise every day. The pursuit of solutions to these issues sometimes leads Muslim minds to assign new meanings to Quranic verses, detached from the historical and textual context, and disconnected from tradition and the integrity of the Quran. This approach results in interpretations that are far removed from the intended purpose of the Quranic words. The study’s effort to uncover the primary and original meaning of verses 2:205 and 30:41 not only questions the validity of this method but can also contribute to the revision of the ideas produced on environmental issues. The study uses literature review, description, and analysis methods. Data on the history of environmental pollution was compiled from the works of experts in the field. The environmental conditions of the revelation period were described using city histories, sirah and hadith sources, and recent research on the subject. Traditional interpretations of the verses were compiled by reviewing prominent tafsir sources from the classical period to the present. As experts in the field have pointed out, environmental pollution is a phenomenon that emerged after industrialization. It is not possible to speak of systematic environmental destruction by humans during the revelation period. In fact, verse 205 of sūrah al-Baqara is a warning to the recipients against the dangers posed by the hypocrites/those who might come from them. Verse 41 of sūrah al-Rūm also expresses the misfortunes that have befallen/may befall the polytheists due to their disbelief. Neither of these verses deals with the damage caused to the environment by human hands, i.e., environmental pollution. In this light, it can be said that associating the verses in question with environmental problems is not a correct approach.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, 205 of Sūrat al-Baqara, 41 of Sūrat al-Rūm, Environment, Fasād

Bir Anakronizm Örneği el-Baḳara Suresi 205. Ayet ile er-Rūm Suresi 41. Ayetin Çevre Sorunlarıyla İlişkilendirilmesi

Öz

Fark edilen tehlikeye paralel olarak son yıllarda çevreyi konu edinen birçok çalışma kaleme alınmıştır. Bu çalışmaların bir kısmında yaklaşık 500 ayetin çevreye ve çevre sorunlarına işaret ettiği savunulmuştur. Çevre sorunlarına işaret ettiği söylenen ayetlerin başında el-Baḳara suresi 205 ve er-Rūm suresi 41’inci ayetler gelmektedir. Bu çalışmada bu iki ayetin çevre sorunlarıyla ilişkilendirilmesinin sıhhati kritik edilmiştir. Ayetlerin delalet ettiği manayı belirleyebilmek için kısaca çevre kirliliğinin tarihine değinilmiş, ulaşılan bilgiler nispetinde nüzul dönemi çevre şartları ve çevre insan etkileşimi tasvir edilmiştir. Modern dönemde hayat hızla değişmekte ve her geçen gün önümüze yeni soru ve sorunlar gelmektedir. Bu soru ve sorunları çözme gayreti bazen Müslüman zihinleri tarihsel ve metinsel bağlamı görmezden gelerek ayet lafızlarına, gelenekten ve Kur’an bütünlüğünden kopuk yeni manalar vermeye itmektedir. Bu yol takip edilerek ayet lafızlarına verilen manalar sözün sevk ediliş maksadından da son derece uzaktır. el-Baḳara suresi 205 ve er-Rūm suresi 41’inci ayetlerin ilk ve özgün anlamını ortaya çıkarma gayreti bu yöntemin elverişliliğini sorgulamanın yanında çevre hususunda üretilen fikriyatın gözden geçirilmesine de katkıda bulunabilir. Çalışmada kaynak taraması, betimleme ve analiz yöntemleri kullanılmıştır. Çevre kirliliğinin tarihine ilişkin veriler alan uzmanlarının eserlerinden derlenmiştir. Nüzul dönemi çevre koşulları ise şehir tarihleri, siyer ve hadis kaynaklarıyla konuya ilişkin son dönemlerde yapılmış araştırmalardan faydalanılarak tasvir edilmiştir. Klasik dönemden günümüze önde gelen tefsir kaynakları taranarak geleneğin ayetler hakkında ürettiği yorumlar derlenmiştir. Alan uzmanlarının da ifade ettiği üzere çevre kirliliği sanayileşme sonrası ortaya çıkmış bir olgudur. Nüzul dönemi insanının çevre üzerinde sistematik bir tahribatından söz etmek mümkün değildir. Dolayısıyla el-Baḳara suresi 205’inci ayet münafıklardan gelen/gelebilecek tehlikelere karşı muhataplara yöneltilmiş bir uyarıdır. Er-Rūm suresi 41’inci ayette de inkârları sebebiyle müşriklerin başlarına gelen/gelebilecek musibetler dile getirilmiştir. Her iki ayet de insan eliyle çevreye verilen zararı yani çevre kirliliğini konu edinmemiştir. Bu bakımdan, söz konusu ayetlerin çevre sorunlarıyla ilişkilendirilmesi, doğru bir yaklaşım değildir, denilebilir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, el-Baḳara Suresi 205, er-Rūm Suresi 41, Çevre, Fesat

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel. Musnedu’l-İmām Aḥmed. thk. Şuʿayb Arnaūṭ ve ʿĀdil Mürşid. 50 c. Beyrūt: Müessesetü’r-Risāle, 1421/2001.
• Akman, Yıldırım, Atabay Düzenli, Fatmagül Gevem. Çevre Kirliliği ve Ekolojik Etkileri. Ankara, 1996.
• Akyüz, Hüseyin. “Çevre Dostu Bir Peygamber: Hz. Muhammed”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları (Dergi) 9:2 (1) (2014), 107-126.
• el-ʿAlī, Ṣāliḥ Aḥmed. Tārīḫu’l-ʿArabi’l-Ḳadīm ve’l-Biʿs̠eti’n-Nebeviyye. Beyrūt: Şeriketü’l-Matbūʿāt, 2000.
• el-Ā’lūsī, Maḥmūd Şükrī. Bulūġu’l-Ereb fī Maʿrifeti Aḥvāli’l-ʿArab. nşr. Muḥammed Behcet el-Es̠erī. 2. baskı. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
• Apak, Adem. Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat). İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Ardoğan, Recep. “İslam’da Çevre Teolojisinin Pratiğe Yansıması: Çevre Ahlakı”. Birey ve Toplum (Dergi) 2:3 (2012), 115-143.
• Aşar, Haluk. “Heidegerci Çevre Felsefesi”. Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 15 (15 Haziran 2021), 23-34.
• Ateş, Ali Osman. “İslam ve Doğal Hayatın Korunması”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:1 (2003), 1-34.
• Aydın, Hüseyin. “İslami Perspektif ve Çevre”. Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu. ed. Muhiddin Okumuşlar vd. içinde 2:743-769. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2016.
• Azizova, Elnure. “Tihâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41:153-154.
• Azizova, Elnure. “Ureyne (Benî Ureyne)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42:174-175.
• Başaran, Selman. “Alkame b. Mücezziz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2:467-468.
• Bayyiğit, Mehmet. “Çevre Problematiği ve Din”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2002), 39-50.
• el-Beġavī, Ebū Muḥammed el-Ḥuseyn b. Mes‘ūd el-Ferrā. Meʿālimu’t-Tenzîl. thk. Muḥammed ʿAbdullāh en-Nemr vd. 8 c. Riyāḍ: Dāru Ṭaybe, 1409/1989.
• el-Belāẕurī. Fütūḥu’l-buldān. thk. ʿAbdullâh Enīs ve Ömer Enīs. Beyrūt: Müessesetü’l-Meʿārif, 1407-1987.
• Boks, Abdullah A. “Ebûkubeys”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10:280-281.
• Bozkurt, Nebi. “Bahriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4:495-501.
• Bozkurt, Nebi ve Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Medine”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28:305-311.
• Bozkurt, Nebi ve Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28:555-563.
• Bozyiğit, Ahmet. “İslâm Ahlak Öğretisinde Çevre Bilinci”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:2 (2016), 9-23.
• Böke, Emine Gümüş. “İslâm Hukukunda Çevre Bilinci Algısı Üzerine”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8:16 (2019), 229-251.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿil. Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī. Dımaşḳ: Dāru İbn Kes̠īr, 1423/2002.
• Büyükcoşkun, Kudret. “Arabistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3:248-252.
• Cebeci, Merve. “Stewards Of The Earth: Islamıc Envıronmentalısm In Classıcal And Contemporary Islamıc Thought.” Yüksek Lisans Tezi, İbn Haldun Üniversitesi, İstanbul, 2020.
• Cevād ʿAlī. el-Mufaṣṣal fī Tārīḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. 10 c. Beyrūt: Dūru’l-ʿİlm li’l-Melāyīn, 1413/1993.
• Cevherli, Feyza ve Orhan, Zeyneb Hafsa. “Havayı Kirletme Hakkı Satın Alınabilir mi?: İslam Hukuku’nda Çevrenin Korunması Perspektifinden Kyoto Protokolü.” Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 7:3 (2021), 286-305.
• Cevizci, Ahmet. 17. Yüzyıl Felsefesi. 4. baskı. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Çağıl, Necdet. “Kur’an Işığında Çevre Gerçeği ve Çevre Bilinci.” EKEV Akademi Dergisi 12:36 (2008), 15-42.
• Çelikkol, Yaşar. İslam Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Dağ, Ahmet. İnsansız Dünya Transhümanizm. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Deliser, Bilal. “Kur’an-ı Kerim’de Çevre Felsefesi Konusunda Temel Yaklaşımlar.” Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4:7 (2015), 133-155.
• Demir, Recep. “Doyumsuz Tüketim Arzusu ve Çevre Sorununa Kur’an Çerçevesinde Bakış.” Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 1:4 (2012), 1-12.
• Demir, Şehmuz. “Çevre Sorunu ve Kur’an’ın Çevreye Yaklaşımı.” Diyanet İlmi Dergi 44:4 (2008), 75-88.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. 47. baskı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Dindi, Emrah. Arap Coğrafyası ve Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Ebū Dāvūd es-Sicistānī. Sunenu Ebī Dāvūd. thk. Şuʿayb el-Arnaūṭ ve Muhammed Kāmil Karabelli. 7 c. Dımaşḳ: Dāru’r-Risāleti’l-ʿĀlemiyye, 1430/2009.
• Ebū Ḥayyān el-Endelusī. el-Baḥru’l-Muḥīṭ fi’t-Tefsīr. nşr. Sıdḳī Muḥammed Cemīl vd. 10 c. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1431-1432/2010.
• Ebu’s-Suʿūd. İrşādu’l-ʿAkli’s-Selīm ilā Mezāya’l-Kitābi’l-Kerīm. thk. ʿAbdülkādir Aḥmed ʿAṭā. Riyāḍ: Mektebetu’r- Riyāḍi’l-Hadīs̠e, tsz.
• Efil, Şahin. “Kur’an’da Çevrenin Metafizik Temeli ve Çevre Ahlakı.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 2:205-215. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Erdem, Hüsamettin. “İnsan, Çevre ve Din.” Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu. ed. Muhiddin Okumuşlar vd. içinde 2:725-742. Konya: Türkiye İmam Hatipliler Vakfı Yayınları, 2016.
• Erdem, Hüsamettin. “İsraf, Tüketim Çılgınlığı ve Çevre Kirliliği.” Çevre ve Ahlak (Sempozyum). ed. M. Doğan Karacoşkun, içinde 285-301. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Eren, Mustafa. “Çevre Sorunları Karşısında Sorumluluk Etiği.” Kelâm Araştırmaları Dergisi 13:1 (2015), 439-452.
• Erkoçoğlu, Fatih. “Medine Coğrafyası ve Uhud Savaşı Üzerine Bazı Mülahazalar.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15:1 (2011), 319-350.
• Ertürk, Mustafa. “Çevre Hakkındaki Bazı Hadislerin Güncel ve Evrensel Değeri.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 1:293-299. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk. 5. baskı. 2 c. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Evkuran, Mehmet. “Çevre Bilincinin Teolojik Temelleri Üzerine.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 2:35-48. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• el-Ezraḳī, Ebu’l-Velīd. Aḫbāru Mekke ve mā Cāʾe fīhā mine’l-Ā’s̠ār. thk. Rüşdī eṣ-Ṣālih Melḥas. 3. baskı. 2 c. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 1403/1983.
• Faḫreddin er-Rāzī. et-Tefsīrü’l-Kebīr. thk. Seyyid İmrān. 16 c. Ḳāhire: Dāru’l-Ḥadīs̠, 1433/2012.
• el-Fākihī, Ebū ʿAbdillāh. , Aḫbāru Mekke fī Ḳadīmi’d-Dehr ve Ḥadīs̠ih. thk. ʿAbdulmelik b. ʿAbdullāh b. Dehīş. Beyrūt: Dāru Ḫıḍr, 1414/1994.
• Foster, John Bellamy. Savunmasız Gezegen Çevrenin Kısa Ekonomik Tarihi. çev. Hasan Ünder. 2. baskı. Ankara: Epos Yayınları, 2008.
• Görmez, Kemal. Çevre Sorunları ve Türkiye. 3. baskı. Ankara: Gazi Kitabevi, 2003.
• Güney, Emrullah. Türkiye Çevre Sorunları. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2004.
• Güven, Mustafa. “Kur’ân-ı Kerim’de Çevre Bilincine Dair Bazı Ahlâki Esaslar.” Birey ve Toplum (Dergi) 4:8 (2014), 139-161.
• Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Hamidullah, Muhammad. İslâm Peygamberi Hayatı ve Faaliyeti. çev. Salih Tuğ. 2 c. Ankara: Yeni Şafak Yayınları, 2003.
• Hazar, Fatma. “Eko-Fıkıh Ekseninde Yeni Bir Makasıdu’ş-Şeria Tasnifinin İmkanı (Çevrenin Zaruriyyat Kapsamına Alınması Hakkında).” Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2022), 293-323.
• el-Hemdānī, Ḥasan b. Aḥmed. Ṣıfatu Cezīreti’l-ʿArab. thk. Muḥammed b. ʿAlī el-Ekvaʿ. Sanʿā: Mektebetu’l-İrşād, 1410/1990.
• el-Heys̠emī, Nūreddin. Mecmaʿu’z-Zevā’id ve Menbaʿu’l-Fevā’id. nşr. Ḥusāmuddīn el-Ḳudsī. Ḳāhire: Mektebetu’l-Ḳudsī, 1352.
• Hitti, Philip. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni: Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. çev. Alp Eker. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• İbn ʿĀşūr, Muḥammed eṭ-Ṭâhir. et-Taḥrīr ve’t-Tenvīr. 30 c. Tūnus: ed-Dāru’t-Tūnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn ʿAṭıyye. el-Muḥarrerü’l-Vecīz fī Tefsīri’l-Kitābi’l-ʿAzīz. thk. ʿAbdusselām ʿAbduşşāfī Muḥammed. 5 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebī Ḥātim. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿAzīm. thk. Es‘ad Muḥammed et-Ṭayyib. Mekke: Mektebetu Nizār Muṣṭafā el-Bāz, 1417/1997.
• İbn Kes̠īr, Ebu’l-Fidā. el-Bidāye ve’n-Nihāye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 20 c. Ḳāhire: Dāru Hicr, 1419/1999.
• İbn Kes̠īr, Ebu’l-Fidā. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿAzīm. thk. Sāmī b. Muḥammed es-Selāme. 2. baskı. 8 c. Riyāḍ: Dāru Ṭayyibe, 1420/1999.
• İbn Māce. Sunenu İbn Māce. thk. Rāid b. Ṣabrī b. Ebī ʿAlfe. 2. baskı. Riyāḍ: Dāru’l-Ḥaḍāra, , 1436/2015.
• İbn Şebbe. Tārīḫu’l-Medīneti’l-Munevvere. thk. Fehīm Muḥammed Şeltūt. Cidde, 1399/1979.
• İbn Teymiyye, Taḳıyyuddīn. Mecmūʿu Fetāvā. nşr. ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. Ḳāsım. 37 c. Medīne: Vezāratu’ş-Şuʿūni’l-İslāmiyye ve’l-Evḳāf ve’d-Daʿve ve’l-İrşād, 1425/2004.
• İbnu’l-ʿArabī, Ebū Bekir. Aḥkāmü’l-Ḳurʾân. nşr. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā. 3. baskı, 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• İbnu’l-Cevzī, Ebu’l-Ferec. Zādu’l-Mesīr fī ʿİlmi’t-Tefsīr. nşr. Zuheyr eş-Şāvīş. Beyrūt: el-Mektebu’l-İslāmī, 1423/2002.
• Karakaş, Ali. “Sünnet Açısından Çevre (Hayvan ve Bitkilerin Korunması).” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 4:5 (2017), 34-50.
• Karataş, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Yerleşim ve Şehirleşmeye Yönelik Çabaları: Medine Örneği.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013), 59-84.
• Karslı, İbrahim Hilmi. “Çevre Sorunu ve Kur’an’ın Doğal Çevre Öğretisi.” Diyanet İlmi Dergi 48:1 (2012), 93-120.
• el-Ḳāsımī, Cemāleddīn. Tefsīru’l-Ḳāsımī el-Musemmā Meḥāsinu’t-Teʾvīl. thk. Muḥammed Bāsil ʿUyūnu’s-Sūd. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Kavas, Ahmet. “Osmanlı’da Çevre Bilincinde Görülen Aksaklıklar Yanında Örnek Bir Davranış Olarak Ravza-i Mutahhara ve Kâbe’nin Temizliği: Ferâşet-i Şerîfe.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 2:343-349. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Kaya, Osman. “Kur’an’a ve Sünnete Göre Çevre Bilinci ve Ahlakı.” Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18:2 (2016), 81-95.
• Kaya, Süleyman. “Çevre Konusunda Kur’ân’a Yaslanmanın Makûliyet Çizgisi ve Bunun Ötesinde Yeni Bir Şeyler Yapma Gereği.” Çevre ve Ahlak. ed. İsmail Koyuncu vd. içinde 17-31. İstanbul: Çevre Vakfı, 2020.
• Keskin, İbrahim. “İslamın Kulluk Bilinci ve Ekolojik Krize Yönelik Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Çevre ve Ahlak (Sempozyum). ed. M. Doğan Karacoşkun, içinde 187-200. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Kışlalıoğlu, Mine ve Berkes, Fikret. Çevre ve Ekoloji. 3. baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1990.
• Koçyiğit, Tahsin. “Medine’deki Uygulamalarından Hareketle Hz. Peygamber’in Şehir Tasavvuru Hakkında Bazı Değerlendirmeler.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (Şubat 2013), 73-88.
• Koçyiğit, Yakup. “Dünyada Değişen Çevre Algısı ve İslam’ın Çevrecilik Anlayışı.” İlahiyat (e-Dergi) 4 (2020), 63-76.
• Köroğlu, Cemile Zehra. “Tüketim Kültürü ve Çevre: İslam Perspektifinden Bir Değerlendirme.” Toplum Bilimleri (Dergi) 7:14 (2013), 217-232.
• Köroğlu, Cemile Zehra ve Köroğlu, Muhammet Ali. “İnsan-Evren Diyalektiği Üzerine: İslami Perspektiften Bir Analiz.” Muhafazakâr Düşünce (Dergi) 13:50 (2017), 53-70.
• Köylü, Mustafa. “Çevre Eğitimi: Dini Bir Yaklaşım.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 2:165-188. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Kurban, Yasin. “İslam Hukukunda Çevre - Mülkiyet İlişkisi.” EKEV Akademi Dergisi 16:53 (2012), 209-222.
• Kurşun, Zekeriya. “Necid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32:491-493.
• Kurt, Halil. “Suudi Arabistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37:580-581.
• el-Ḳurṭubī, Muḥammed b. Aḥmed. el-Cāmiʿ li-Aḥkāmi’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 24 c. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1427/2006.
• Küçükaşcı, Mustafa S. “Erken İslam Döneminde Medine Kuyuları.” Osmanlı’nın İzinde Prof.Dr. Mehmet İpşirli Armağanı. ed. Adem Koçal ve Zeynep Berktaş, içinde 2:259-270. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Harre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16:244-245.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Hicaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17:432-437.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Sakīf (Benî Sakīf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36:10-11.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Tâif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39:443-447.
• Lecker, Michael. “İslâm Öncesi ve İslâm’ın İlk Döneminde Medine/Yesrib Pazarı Üzerine.” çev. M. Mahfuz Söylemez. Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi) Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2:4 (Şubat 2003), 157-172.
• el-Maḳdisī, Muḥammed b. Aḥmed. A’ḥsenu’t-Teḳāsīm fî Maʿrifeti’l-Eḳālīm. thk. M. J. de Goeje. 3. baskı. Ḳāhire: Mektebe Medbūlī, 1411–1991.
• Māturīdī. Teʾvīlātü’l-Ḳurʾān. thk. Ahmet Vanlıoğlu ve Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dāru’l-Mīzān, 2005.
• el-Māverdī, Ebu’l-Ḥasan ʿAlī b. Muḥammed. en-Nuket ve’l-ʿUyūn. nşr. Seyyīd b. ʿAbdulmaḳṣūd b. ʿAbdurraḥīm. 6 c. Beyrūt: Dūru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• Mekkī b. Ebī Ṭālib. el-Hidāye ilā Bulūġi’n-Nihāye fī ʿİlmi Meʿāni’l- Ḳurʾān ve Tefsīrihī ve Aḥkāmihī ve Cümelin min Fünūni ʿUlūmih. thk. eş-Şāhid el-Būşīḫī vd. 13 c. Eş-Şārıḳ/el-İmārātu’l-ʿArabiyyetu’l-Mutteḥide: Cāmiʿatu’ş-Şāriḳa, 1429/2008.
• el-Merāġī, Aḥmed Muṣṭafā. Tefsīru’l-Merāġī. Ḳāhire: Şeriketu Mektebe ve Matbaʿatu Muṣṭafā el-Bābī, 1365/1946.
• Muḳātil b. Süleymān. Tefsīru Muḳātil b. Süleymān. thk. Aḥmed Ferīd. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Muslim, Ebū Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccāc. Ṣaḥīḥu Muslim. 2 c. Riyāḍ: Dāru’t-Ṭayyibe, 1427/2006.
• Nargül, Veysel. “İslam Hukukunda Çevrenin Savaş Sırasında Korunması.” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 23 (2014), 223-249.
• Nargül, Veysel. “İslam Hukukunun Çevre Koruma Algısı Üzerine.” Çevre ve Ahlak (Sempozyum). ed. M. Doğan Karacoşkun, içinde 115-130. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İnsan ve Tabiat. çev. Nabi Avcı. 2. baskı. İstanbul: İşaret Yayınları, 1988.
• en-Nevevī. el-Minhāc fī Şerḥi Ṣaḥīḥi Muslim b. el-Ḥaccāc. thk. Yāsir Ḥasan vd. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle Nāşirūn, 1436/2015.
• Oğuzay, Fatih. “Hz. Peygamber’in Tarıma Bakışı ve Medine Merkezli Tarımsal Düzenlemeleri.” İslâmî İlimler Dergisi 15:2 (2020), 215-242.
• Okuyan, Mehmet. Kur’an Meal-Tefsir. 2. baskı. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Ökmen, Mustafa. “Politika ve Çevre.” Çevre Sorunlarına Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Mehmet Cevher vd. içinde 327-368. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., 2004.
• Önkal, Ahmet. “Ahnes b. Şerîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2:174-175.
• Özalp, Hasan. “İslam Çevre Ahlakına Dair Bir Yöntem Denemesi.” Beytülhikme 12:3 (2022), 623-643.
• Özdemir, İbrahim. “Kur’an ve Çevre.” İslâmî İlimler Dergisi 1:2 (2006), 161-184.
• Öztürk, Levent. “Etiyopya (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11:491-496.
• Öztürk, Levent. “Necâşî Ashame”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32:476-477.
• Öztürk, Murat. “‘İhtiyat mı? Korku mu?’ Hz. Ömer’in (13-23/634-633) Deniz ve Denizciliğe Bakışı.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 72 (2020), 21-43.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an’ı Kendi Tarihinde Okumak -Tefsirde Anakronizme Ret Yazıları-. 4. baskı. Ankara: Okulu Yayınları, 2013.
• Pakoğlu, Abdullah. “Yükselen Çevre Bilinci ve Klasik Delillerin Yeniden Tasnifi.” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:1 (2012), 631-641.
• Rāġıb el-İṣfahānī. Müfredātu Elfāẓi’l-Ḳurʾān. thk. Safvān Aḥmed Dāvūdī. 4. baskı. Dımaşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1430/2009.
• Reşīd Rızā, Muḥammed. Tefsīru’l-Ḳur’āni’l-Ḥakīm / Tefsīru’l-Menār. 2. baskı. 12 c. Ḳāhire: Dāru’l-Menār, 1947.
• Roussopoulos, Dimitri. Politik Ekoloji İklim Krizi ve Yeni Toplumsal Gündem. çev. Fuat Dara Elhüseyni. İstanbul: Sümer Yayıncılık, 2017.
• es-S̠aʿlebī. el-Keşf ve’l-Beyān ʿan Tefsīri’l-Ḳurʾân. thk. Ebū Muḥammed İbn ʿĀşūr, Naẓīr es-Sāʿidī, Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Turās̠i’l-ʿArabī. 1422/2022.
• Sakallı, Talat. “Hz. Peygamber’in Evrensel Mesajlarındaki Çevre Bilincine Güncel Bir Bakış.” Çevre ve Ahlak (Sempozyum). ed. M. Doğan Karacoşkun, içinde 79-89. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayınları, 2014.
• eṣ-Ṣanʿānī, ʿAbdurrezzāḳ. Tefsīru’l-Ḳur’ān. thk. Muṣṭafā Muslim Muḥammed. 3 c. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1410/1989.
• es-Semerḳandī, Ebu’l-Leys̠. Tefsīru’s-Semerḳandī. thk. ʿAlī Muḥammed Muʿavviḍ vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413/1993.
• es-Semhūdī, Nūruddīn ʿAlī b. ʿAbdillāh. Vefāʾu’l-vefā bi-Aḫbāri Dāri’l-Musṭafā. thk. Ḳāsım es-Sāmerrāī. Mekke: Muessesetu’l-Furkān li’t-Turās̠i’l-İslāmī, 1422/2001.
• Sezer, Özcan. “Çevre Sorunları Karşısında Batı ve İslam Düşüncesinin Çevre Etiği Yaklaşımlarının Karşılaştırılması.” Uluslararası Değerler Eğitimi Kongresi Bildiriler Kitabı. ed. Hasan Meydan, içinde 37-50. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Sufyān es̠-S̠evrī. Tefsīru Süfyān es̠-S̠evrī. thk. İmtiyāz ʿAlī Arşī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403/1983.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn. ed-Durru’l-Mens̠ūr fi’t-Tefsīr bi’l-Meʾs̠ūr. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Türkī. 16 c. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Buḥūs̠ ve’d-Dirāsāt, 1424/2003.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn. el-İtḳān fī ʿUlūmi’l-Ḳurʾān. thk. Şuʿayb el-Arnaūṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risāle, 1429/2008.
• eş-Şevkānī, Muḥammed ʿAlī. Fetḥu’l-Ḳadīr el-Cāmiʿ beyne Fenneyi’r-Rivāye ve’d-Dirāye min ʿİlmi’t-Tefsīr. 6 c. Dımaşḳ: Dāru’l-Kelimi’ṭ-Ṭayyib, 1419/1998.
• et-Ṭaberī, Muḥammed b. Cerīr. Cāmiʿu’l-Beyān ʿan Teʾvīli Āyi’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 24 c.. Ḳāhire: Dāru Hicr, 1422/2001.
• et-Ṭaberī, Muḥammed b. Cerīr. Tārīḫu’t-Taberī Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrāhim. 2. baskı. Ḳāhire: Dāru’l-Meʿārif, 1387/1967.
• Ṭaḳḳūş, Muḥammed Suheyl. Tārīḫu’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. Beyrūt: Dāru’n-Nefāis, 1330/2009.
• et-Tirmiẕî. el-Cāmiʿu’l-Kebīr. thk. Beşşār ʿAvvād Ma‘rūf. 6 c.. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1996.
• Türer, Celal. “Pragmatik Çevre Etiği.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi. 2:135-146. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Tüysüz, Cem ve Hira, Zehra. “Hz. Muhammed Döneminde Medine’de İktisadî Hayat.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 63 (2018), 447-484.
• Vāḥidī. et-Tefsīru’l-Basīṭ. thk. Abdulʿazīz Sattām Āl-i Suʿūd vd. Riyāḍ: Cāmiʿatu’l-İmām Muḥammed b. Suʿūd el-İslāmiyye, 1430.
• Yaḥyā b. Sellām. Tefsīru Yaḥyā b. Sellām. nşr. Hind Şelebī. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
• Yāḳūt el-Ḥamevī. Muʿcemu’l-Buldān. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1397/1977.
• Yapıcı, Süleyman. “İslâm ve Çevre - İnsan ve Çevre.” Çevre ve Ahlak (Sempozyum). ed. M. Doğan Karacoşkun, içinde 567-584. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Yaran, Cafer Sadık. “İslam Çevre Etiğinin 4 Kuramı ve 8 İlkesi: Hiyerarşik Bir Sınıflandırma Denemesi.” Çevre ve Din Uluslararası Sempozyumu. ed. Fahri Kayadibi, içinde 2:121-133. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Rûm Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35:230-231.
• Yaylı, Hasan ve Yaslıkaya, Refik. “İnsan Doğa İlişkisi Tasarımında Radikal Dönüşüm: Derin Ekoloji.” International Journal of Sport Culture and Science 3:Special Issue 3 (2015), 452-465.
• Yediyıldız, M. Asım. “Osmanlı Toplumu ve Çevre.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17:2 (2008), 147-158.
• Yıldırım, Zeki. “Kur’an ve Çevre Sorunları.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 67-100.
• Yıldız, Kazım, Şengün Sipahioğlu ve Mehmet Yılmaz. Çevre Bilimi. 2. baskı. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2005.
• ez-Zeccāc. Meʿāni’l-Ḳurʾān ve İʿrābuh. thk. Abdulcelīl Abduh Şelebī. 5 c. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1408/1988.
• ez-Zemaḫşerī. El-Keşşâf ʿan Hakā’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ʿUyûni’l-Ekāvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl: Keşşâf Tefsiri: (Metin-Çeviri). çev. Murat Sülün vd. 6 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.