Arapça Söz Dizimi ve Terkīb: Kavramsal Bir Analiz

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 1, 341 - 362, 31.05.2024

Yakup Kızılkaya

https://doi.org/10.33227/auifd.1422159

Öz

Arap dilinde terkīb ve onunla aynı kök harflere sahip murekkeb kavramı birden çok kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları birliktelikleri tanımlamak için kullanılan kavramlardır. Terkīb kavramı bir araya gelerek cümleyi oluşturan yapılar için kullanılabildiği gibi birliktelik gösteren tamlama, söz öbeği veya ikileme türündeki yapıları da karşılayabilmektedir. Karşıladığı kelime birlikteliğinin türüne göre Arap gramerinde birliktelik gösteren yapılar için isnādī terkīb, iḍāfī terkīb, mezcī terkīb, taḳyīdī terkīb, taʿdādī terkīb, ʿadedī terkīb, ṣavtī terkīb ve taḍammunī terkīb gibi birçok isimlendirme yapılmıştır. Nitekim bu kavram gramerde terim ve sözlük anlamıyla birçok konunun izahında yer almaktadır. Bu çalışma terkīb kavramının gramerde yer alış biçimlerini inceleyerek klasik ve modern dönem kaynaklar yardımıyla kavramın anlam alanını içerik analiziyle betimlemeye çalışmaktadır. Kavramın kapsamı belirlenirken bu kavramla ifade edilen yapıların söz dizimsel ve anlamsal özellikleri izah edilmektedir. Çalışmanın sonuçlarına göre bu kavramın gerek terim gerek sözlük anlamıyla gramerde geniş bir anlam alanına sahip olduğu görülmektedir. Terkīb teriminin genel anlamda bir araya gelen kelimeler için, murekkeb teriminin ise daha çok iki kelimenin birleşerek yeni bir anlam kazandığı bütünleşik yapıları tanımlamak için kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Terkip, Mufred, Mürekkep, Söz dizim

Arabic Syntax and Tarkīb: A Conceptual Analysis

Öz

In the Arabic language, the concepts of tarkīb and murakkab (compound) with the same root letters are the concepts used to describe the associations formed by the combination of more than one word. The concept of the tarkīb can be used for a syntactic constituent that comes together to form a sentence, as well as for structures in the form of phrases, collocations, or reduplication that have unity. According to the type of word association it meets, many names such as tarkīb isnādī, tarkīb iḍāfī, tarkīb mazdjī, tarkīb taqyīdī, tarkīb taʿdādī, tarkīb ʿadadī, tarkīb ṣawtī and tarkīb taḍammunī have been made for the structures that have unity in Arabic grammar. As a matter of fact, this concept is included in the explanation of many subjects in grammar with its terminology and dictionary meaning. This study tries to describe the meaning of the concept with content analysis with the help of classical and modern sources by examining the forms of tarkīb in grammar. While determining the scope of the concept, the syntactic and semantic features of the structures expressed by this concept are explained. As a result of the study, it is seen that this concept has a wide meaning area in grammar, both in terms of terms and in the dictionary. It is understood that the term tarkīb is used for words that come together in general, while the term murakkab is mostly used to describe integrated structures in which two words combine and gain a new meaning.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Tarkīb, Mufrad, Murakkab, Syntax

Kaynakça

• ʿAbdulġanī, Aḥmed ʿAbdulaẓīm. el-Muṣṭalaḥu’n-Naḥvī. Ḳāhira: Dāru’s-S̱eḳāfe li’n-Neşr ve’t-Tevzīʿ, 1990.
• ʿAbdullaṭīf, Muḥammed Ḥamāse. Bināʾu’l-Cumleti’l-ʿArabiyye. Ḳāhira: Dāru Ġarīb, 2003.
• Adalı, Muṣṭafā b. Ḥamza b. İbrāhīm. Netāicu’l-Efkār fī Şerḥi’l-İẓhār. 3. baskı. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
• el-Anṭākī, Muḥammed. el-Minhāc fi’l-Ḳavāʿid ve’l-İʿrāb. 8. baskı. Beyrūt: Dāru’ş-Şarḳi’l-ʿArabī, tsz.
• ʿAtīḳ, ʿAbdulazīz, ʿİlmu’l-Meʿānī. Beyrūt: Dāru’n-Nahḍati’l-ʿArabiyye, 1430/2009.
• Aydın, Bünyamin. “Arap Dilinde Lafız-Mana İlişkisi -İşlevsel Anlam-Cümle Anlamı İlişkisi Üzerine Bir İnceleme-.” Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2018.
• Bānāʿme, ʿĀdil b. Aḥmed b. Sālim. “Bināʾu’l-Cumle ʿinde Muṣṭafā Sādıḳ er-Rāfiʿī min Ḫilāli Kitābihī Evrāḳi’l-Verd.” 2 c. Yüksek Lisans Tezi, Cāmiʿatu Ummi’l-Ḳurā, Mekke, 2000.
• Belḳāsim, Īmān Fāṭimatu’z-Zehrāʾ. “et-Terkīb beyne’l-Ḳudāmāʾ ve’l-Muḥdes̠īn.” Mecelletu’l-Ādāb ve’l-Luġāt 9 (2010): 33-44.
• el-Birgivī, Zeynuddīn Muḥammed b. Pir ʿAlī b. İskender. İẓhāru’l-Esrār. Nşr. Enver b. Ebī Bekr eş-Şeyḫī ed-Dāġistānī. Beyrūt: Dāru’l-Minhāc, 1430/2009.
• Bulut, Ahmet. “Arap Dilinde Terkib.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5:5 (1993): 357-368.
• ed-Daḳr, ʿAbdulġanī. Muʿcemu’l-Ḳavāʿidi’l-ʿArabiyye fi’n-Naḥv ve’t-Taṣrīf. Beyrūt: Dāru’l-Ḳalem, 1986.
• Daşkıran, Yaşar. “Temmām Ḥassān’ın Dil Anlayışı: Karineler Teorisi.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56:2 (2015): 149-64.
• ed-Deḥdāḥ, Ebū Fāris. Şerḥu Elfiyyeti İbn Mālik. Riyāḍ: Mektebetu’l-ʿUbeykān, 2004.
• Ebū ʿAlī el-Fārisī. el-Īḍāḥu’l-ʿAḍudī. Thk. Ḥasan Şazelī Ferhūd. Riyāḍ: yy, 1389/1969.
• Ebū Mūsā, Muḥammed Muḥammed. Delāletu’t-Terākīb Dirāse Belāġiyye. Ḳāhira: Mektebetu Vehbe, 2004.
• Eyyūb, ʿAbdurrahmān. Dirāse Naḳdiyye fi’n-Naḥvi’l-ʿArabī. 3. baskı. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrifeti’l-Cāmiʿiyye, 1998.
• el-Faḍlī, ʿAbdulhādi. Muḫtaṣaru’n-Naḥv. es-Suʿūdiyye: Dāru’ş-Şurūḳ, 1400/1980.
• el-Fākihī, ʿAbdullāh b. Aḥmed. Şerḥu Kitābi’l-Ḥudūd fi’n-Naḥv. Thk. Ramaḍān Aḥmed ed-Demīrī, Ḳāhira: yy, 1988.
• Fevvāl Bābitī, ʿAzīze. el-Muʿcemu’l-Mufaṣṣal fi’n-Naḥvi’l-ʿArabī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1992.
• el-Ġalāyīnī, Muṣṭafā. Cāmiʿu’d-Durūsi’l-ʿArabiyye, Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 2017.
• Ḥasan, ʿAbbās. en-Naḥvu’l-Vāfī. 4 c. Mıṣr: Dāru’l-Meʿārif, 1974.
• Ḥassān, Temmām. el-Ḫulāṣatu’n-Naḥviyye, Ḳāhira: Dāru’l-Emīn, 2000.
• Ḥassān, Temmām. el-Luġatu’l-ʿArabiyye Maʿnāhā ve Mebnāhā. el-Maġrib: ed-Dāru’l-Beyḍāʾ, 1994.
• el-Hāşimī, Aḥmed. el-Ḳavāʿidu’l-Esāsiyye li’l-Luġati’l-ʿArabiyye. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1354.
• el-Hāşimī, Aḥmed. Cevāhiru’l-Belāġa fi’l-Meʿānī ve’l-Beyān ve’l-Bedīʿ. Beyrūt: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1999.
• Huzeym, Rifʿat. “et-Terkību’l-Mezcī fi’l-ʿArabiyyeti’l-Muʿāṣira.” Mecelletu’d-Dirāsāti’l-Luġaviyye 2:1 (2000): 192-207.
• İbn Hişām. Cemāluddīn el-Enṣārī. Muġni’l-Lebīb ʿan Kutubi’l-Eʿārīb. Thk. Māzin el-Mubārek – Muḥammed ʿAlī Ḥamdullāh. 2 c. Dimaşḳ: Dāru’l-Fikr, 1964.
• İbn Mālik, Cemāluddīn Muḥammed b. ʿAbdillāh eṭ-Ṭāī el-Cayyānī el-Endulūsī. Şerḥu’t-Teshīl. Thk. ʿAbdurrahmān es-Seyyīd - Muḥammed Bedevī el-Mahtūn. 4 c. Ḳāhira: Dāru’l-Hicr, 1990.
• İbn Manẓūr, Ebu’l-Faḍl Cemāluddīn Muḥammed b. Mukerrem. Lisānu’l-ʿArab. 20 c. Beyrūt: Dāru Sādır, 1955.
• İbn Yaʿīş, Muvaffaḳuddīn Ebu’l-Beḳāʾ Yaʿīş b. ʿAlī el-Mevṣilī, Şerḥu’l-Mufaṣṣal. Thk. Emīl Bedīʿ Yaʿkūb. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Muṣṭafā, İbrāhīm, Aḥmed Ḥasan ez-Zeyyāt, Ḥāmid ʿAbdulḳādir, Muḥammed ʿAlī en-Neccār. el-Muʿcemu’l-Vasīṭ. 4. baskı. Mıṣr: Mektebetu’ş-Şurūḳi’d-Devliyye, 1424/2003.
• el-Lebedī, Muḥammed Semīr Necīb. Muʿcemu’l-Muṣṭalahāti’n-Naḥviyye ve’ṣ-Ṣarfiyye. Beyrūt: Dāru’l-Furkān, 1985.
• Maḥmūd, ʿĀid ʿAbdurrahmān ʿAbdurraḥīm - Nazzāl, Fevz Suheyl “el-Murakkebu’l-İḍāfī fi’t-Turās̱i’l-Luġaviyyi’l-ʿArabī.” el-ʿUlūmu’l-İnsāniyye ve’l-İctimāʿiyye. 39:3 (2012): 575-584.
• el-Menzilī, Maḥmūd. Envāru’r-Rebīʿ fi’ṣ-Ṣarf ve’n-Naḥv ve’l-Meʿānī ve’-l-Beyān ve’l-Bedīʿ. Mıṣr: Maṭbaʿatu’t-Taḳaddumi’l-ʿİlmiyye, 1322.
• el-Muberred, Ebu’l-’Abbās Muḥammed b. Yezīd. el-Muḳteḍab. Thk. Muḥammed ʿAbdulḫālik ʿUḍayme. 4 c. Ḳāhira: yy, 1415/1994.
• el-Murādī, Ebū Muḥammed Bedruddīn Ḥasan b. Ḳāsım b. ʿAbdillāh b. ʿAlī. Tavḍīḥu’l-Meḳāṣid ve’l-Mesālik bi Şerḥi Elfiyyeti İbn Mālik. Thk. ʿAbdurrahmān ʿAlī Süleymān. 3 c. Ḳāhira: Dāru’l-Fikri’l-ʿArabī, 1428/2008.
• el-Musāʿide, Eymen Muḥammed Emīn. “el-Murekkebāt fi’l-ʿArabiyye.” Yüksek Lisans Tezi, Cāmiʿatu’l-Yermūk, el-Urdun, 1996.
• ʿUmer, Aḥmed Muḫtār. Muʿcemu’l-Luġati’l-ʿArabiyyeti’l-Muʿāṣira. Ḳāhira: ʿĀlemu’l-Kutub, 2008.
• er-Rāciḥī, ʿAbduh. et-Taṭbīḳu’n-Naḥvī. Beyrūt: Dāru’n-Nahḍati’l-ʿArabiyye, 2010.
• er-Raḍī el-Esterābādī, Muḥammed b. el-Ḥasan es-Semnāī. Şerḥu’r-Raḍī li-Kāfiyeti İbni’l-Ḥācib, Thk. Ḥasan b. Muḥammed b. İbrāhīm el-Ḥifẓī. 2 c. Suudi Arabistan: İdāretu’s-S̱eḳāfe ve’n-Neşr bi’l-Cāmiʿa, 1414/1993.
• eṣ-Ṣabbān, Ebu’l-ʿİrfān Muḥammed b. ʿAlī, Ḥāşiyetu’ṣ-Ṣabbān. Thk. Ṭāhā ʿAbdurraʿūf Saʿd, 4 c. Ḳāhira: el-Mektebetu’t-Tevfīḳiyye, tsz.
• es-Sāmerrāʾī, Fāḍıl Sāliḥ. el-Cumletu’l-ʿArabiyye Teʾlīfuhā ve Aḳsāmuhā. el-Urdun: Dāru’l-Fikr, 1427/2007.
• es-Sāmerrāʾī, Fāḍıl Sāliḥ. en-Naḥvu’l-ʿArabī Aḥkām ve Meʿānī. 2 c. el-Urdun: Dāru İbn Kes̠īr, 2014.
• es-Sekkākī, Ebū Yaʿkūb Yūsuf b. Ebī Bekr Muḥammed b. ʿAlī. Miftāḥu’l-ʿUlūm. Thk. Naīm Zerzūr. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.
• Sībeveyhi, Ebū Bişr ʿAmr b. ʿUsmān b. Ḳanber. el-Kitāb. Thk. ʿAbdusselām Muḥammed Hārūn. 5 c. Ḳāhira: Mektebetu’l-Ḫāncī, 1992.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn ʿAbdurrahmān b. Ebī Bekr. el-Eşbāh ve’n-Neẓāir fi’n-Naḥv. Nşr. Ġāzī Muḫtār Ṭuleymāt vd. 4 c. Dimaşḳ: Mecmaʿu-Luġati’l-ʿArabiyye, 1407/1987.
• es-Suyūṭī, Celāluddīn ʿAbdurrahmān b. Ebī Bekr. Hemʿu’l-Hevāmiʿ fī Şerḥi Cemʿi’l-Cevāmiʿ. Thk. Aḥmed Şemsuddin. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Şeyḫzāde, Muḥammed b. Muṣṭafā el-Ḳūcevī. Şerḥu Ḳavāʿidi’l-İʿrāb. Thk. İsmāʿīl İsmāʿīl Merve Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 1416/1995.
• eş-Şerīf el-Curcānī, ʿAlī b. Muḥammed es-Seyyid. Muʿcemu’t-Taʿrīfāt. thk. Muḥammed Ṣıddīḳ el-Minşāvī. Ḳāhira: Dāru’l-Faḍīle, tsz.
• et-Tehānevī, Muḥammed ʿAlī, Keşşāfu İṣṭılāḥāti’l-Funūn ve’l-ʿUlūm. Thk ʿAlī Dehrūc, ʿAbdullāh el- Ḫālidī, Cūrc Zīnātī. 2 c. Beyrūt: Mektebetu Lubnān Nāşirūn, 1996.
• ʿUbeyde, Aḥmed. Muʿcemu’n-Naḥv. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1986.
• Yenice, Mehmet. “Abdülkāhir el-Cürcānī ve Temmām Ḥassān’a Göre Anlam Bileşenlerinin Klasik ve Çağdaş Dönemler Bağlamında Karşılaştırması ve Günümüz Dilbilim Çalışmalarına Katkıları.” Doktora Tezi, Hitit Üniversitesi, Çorum, 2021.
• ez-Zeccācī, Ebu’l-Ḳāsım. el-Īḍāḥ fī ʿİleli’n-Naḥv. Thk. Māzin el-Mubārek. Beyrūt: Dāru’n-Nefāis, 1399/1979.
• ez-Zemaḫşerī, Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmūd b. ʿUmer. el-Mufaṣṣal fī ʿİlmi’l-ʿArabiyye. Thk. Faḫr Sāliḥ Kadāre el-Urdun: Dāru ʿAmmār, 2004.