16. YÜZYILDAN 19. YÜZYIL SONUNA DEK OSMANLI DEVLETİNDE GAYRI MÜSLİMLERİN KILIK KIYAFETLERİNE DAİR DÜZENLEMELER

Yıl 2005, Cilt: 60 Sayı: 4, 239 - 267, 10.02.2015

Namık Turan

Öz

Osmanlı İmparatorluk sistemi içinde gayrı Müslimler Ortadoğu-İslam deneyiminin tarihi deneyimini yansıtan zımmet kavramı içinde yer edinmişlerdir. Bu çerçevede sahip oldukları bir takım hakların yanında toplumun baskın unsurundan farklı olma konusunda kimi zaman ayrı bir statüye de tabii olmuşlardır. Farklılığı ortaya koymada en göze çarpan örnek giyimleri konusunda devletin getirdiği düzenlemelerdir. Söz konusu düzenlemeler çoğu kez sınırlamalar şeklinde ortaya çıksa da toplum üzerinde 16. yüzyıldan modernleşme sürecine değin olan dönem incelendiğinde her dönem aynı yoğunlukta etkini göstermemiştir. Devlet bu şekilde Müslim ve gayrı Müslim unsurlar arasındaki farklılığı ortaya koyarken toplum içindeki statülere işaret etmiştir. Oysa 19. yüzyıldan sonraki gelişmeler farklılıkları ortaya çıkaracak düzenlemelerden çok benzerliklere ve ortak yanlara vurgu yapmayı zorunlu kılmıştır. Bu süreçte devlet farklılıktan çok tebaa arasındaki eşitliği vurgulamaya dayalı bir siyaset geliştirmiş buna yönelik semboller üretmeye çalışmıştır. Bu makalede söz konusu tarihsel sürecin kırılma noktaları ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, gayri Müslim, zımmî, kıyafet, modernleşme

Kaynakça

• Osmanlı’da sosyo-kültürel yaşama dair en zengin ilk elden malzemeyi içeren Başbakanlık Osmanlı
• Arşivinde konuyla ilgili birçok belge bulunmaktadır. Bunların önemli bir bölümü aşağıda yer
• verilen kaynakçada konuyla doğrudan ilgili eserlerde kullanılmıştır. Bu nedenle burada belge
• numaraları yerine doğrudan kullanıldığı makale ya da kitap dipnot olarak gösterilmiştir. Bunun
• dışında 19. yüzyıla dair olan bölümde kullanılan ve konuya dair ilginç örnekleri içeren bazı arşiv
• belgelerinin künyeleri dipnotlarda belirtilmiştir.
• ALTINAY, Ahmet Refik (1988a), Onbirinci Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı 1592-1688 (İstanbul: Enderun Yayınları, 2. Baskı).
• ALTINAY, Ahmet Refik (1988b), Onikinci Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı 1689-1785 (İstanbul: Enderun Yayınları, 2. Baskı).
• ALTINAY, Ahmet Refik (1988c), Onüçüncü Asr-ı Hicri’de İstanbul Hayatı 1786-1882 (İstanbul: Enderun Yayınları, 2 Baskı).
• Ahmet Cevdet Paşa (1986), Tezakir (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları) (13/20).
• Ahmet Lütfi Efendi (1999), Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Cilt) (Yay. Haz. Tamer Erdoğan-Yücel Demirel).
• Ali Efendi (1995), Şeyhülislam Fetvaları (İstanbul: Fey Yayınları) (Haz. Yay. İbrahim Ural).
• AMICIS, Edmondo de (1986), İstanbul (İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları) (Çev. Beynun Akyavaş).
• ATÂYİ (Nevizade) (1268), Zeyl-i Şakâyık: Hadaiku’l-Hakayık fi Tekmileti’ş-Şakayık (İstanbul).
• ÇIĞ, Muazzez İlmiye (2002), Ortadoğu Uygarlık Mirası (İstanbul: Kaynak Yayınları).
• ÇİÇEK, Kemal (1996), “Papa Pavlos’un İslam’a Hakareti ya da Renklere İsyanı,” Toplumsal Tarih, 5/25: 28-33.
• DÜZDAĞ, Ertuğrul (1972), Şeyhülislam Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı (İstanbul: Enderun Yayınları).
• Ebu Hanife (1981), “el-Alim ve’l-müte’allim,” İmam-ı Azamın Beş Eseri (İstanbul: İFAV. Yayınları) (Çev. Mustafa Öz)
• EMECEN, Feridun M. (1997), Unutulmuş Bir Cemaat Manisa Yahudileri (İstanbul: Eren Yayınları).
• ERCAN, Yavuz (1990); “Osmanlı İmparatorluğunda Gayrı Müslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku,” OTAM (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları) I/I: 117-125.
• ERCAN, Yavuz (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrı Müslimler: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları (Ankara: Turhan Kitabevi).
• ERGİN, Osman Nuri (1996), Mecelle-i Umur-ı Belediyye (İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Yayınları).
• EROĞLU, Ahmet Hikmet (2003), Osmanlı Devletinde Yahudiler (Ankara: Andaç Yayınları).
• EVREN, Burçak/CAN, Dilek Girgin (1997), Yabancı Gezginler ve Osmanlı Kadını (İstanbul: Milliyet Yayınları).
• FONTMAGNE, Durand de; Kırım Harbi Sonrasında İstanbul (İstanbul: Tercüman Yayınları).
• GELİBOLULU, Mustafa Ali (1997), Mevâ’idün-nefâis fi Kavâidi’l-mecâlis (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları) (Yay. Haz. Mehmet Şeker).
• GOLDZIHER, Ignaz (1986), “İspanya Arapları ve İslam,” The Journal of Islamic Researches (Sayı I: 88-89).
• HAMİDULLAH, Muhammed (1997), El-Vesâiku’s- Siyâsiyye (İstanbul: Kitabevi Yayınları) (Çev. Vecdi Akyüz).
• İbn Mace Ebu Abdullah (1373/1954), Sünenü’bni Mace (Mısır: Yay. Haz. M. Fuad Abdülbaki).
• İbnü’l-Arabi (2001), Tedbiratü’l-İlahiyye fi Islahi’l-memleketi’l-İnsaniyye (İstanbul: İz Yayınları) (Yay. Haz. A. Avni Konuk).
• İbrahim el-Halebi (1989), Mülteka’l Ebhur ve Tercümesi (İstanbul: Salah Bilici Yayınları) (Çev. Hasan Ege).
• İNALCIK, Halil (2003), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600 (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) (Çev. Ruşen Sezer).
• İPŞİRLİ, Mehmet (2000), “Osmanlı’da Mensubiyet ve Kıyafetler,” Özcan, Azmi (Ed.), Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti (İstanbul: Ensar Yayınları): 168-169.
• JUHASZ, Esther (1990), Sephardi Jews in the Ottoman Empire Aspects of Material Culture (Jerusalem: The Israel Museum).
• Kanunname-i Ali Osman (İstanbul: Kitabevi Yayınları) (Yay. Haz. Abdülkadir Özcan).
• KENANOĞLU, M. Macit (2004), Osmanlı Millet Sistemi (İstanbul: Klasik Yayınları).
• KILAVUZ, Ahmet Saim (1996), “Gıyar,” md. DİA., (İstanbul: TDV. Yayınları) (Cilt 14: 59).
• KİLİ, Suna-Gözübüyük, A.E. (1985), Türk Anayasa Metinleri (Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları).
• Kitabu Mesalihi’l-Müslimin ve Menafi’il-Mü’minin (1981), (Ankara: DTCF. Yayınları) (Yay. Haz. Yaşar Yücel).
• KOÇU, Reşat Ekrem (1967), Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü (Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları).
• KOÇU, Reşat Ekrem (1950), Osmanlı Tarihinde Yasaklar (İstanbul: Şaka Matbaası).
• KOLOĞLU, Orhan (1978), İslam’da Başlık (Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları).
• KOLOĞLU, Orhan (1993), İslam’da Değişim (İstanbul: Gür Yayınları).
• LEWIS, Bernard (1996), İslam Dünyasında Yahudiler (Ankara: İmge Yayınları) (Çev. B. Sina Şener).
• MARDİN, Şerif (1991), “Tabakalaşmanın Tarihsel Belirleyicileri: Türkiye’de Toplumsal Sınıf ve Sınıf Bilinci,” Türkiye’de Toplum ve Siyaset (İstanbul: İletişim Yayınları): 67-100.
• MAZAHARİ, Ali (1972), Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları (İstanbul: Varlık Yayınları) (Çev. Bahriye Üçok).
• MENGİ, Mine (1978), “Kıyafetnameler Üzerine,” Belleten (1977) (Ankara: TDAY): 299-308.
• MÜSLİM (1399/1979), Sahihu Müslim (Mısır) (Yay. Haz. M. Fuad Abdülbaki).
• OKTAY, Cemil (2003), Siyaset Bilimi İncelemeleri (İstanbul: Alfa Yayınevi).
• ORTAYLI, İlber (1998), “The Ottoman Millet System and It’s Social Dimensions,” Boundaries of Europe? (Stockholm: FRN): 120-126.
• ORTAYLI, İlber (1985), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet,” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (İstanbul: İletişim Yayınları) (Cilt 4: 996-1001).
• ÖZEL, Ahmet (1996), “Gayri Müslim,” md. DİA., (İstanbul: TDV. Yayınları) (Cilt 13: 425).
• ÖZTÜRK, Levent (1998), İslam Toplumunda Hıristiyanlar (İstanbul: İz Yayınları).
• QUATAERT, Donald (2003), Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (İstanbul: İletişim Yayınları) (Çev. Ayşe Berktay).
• Müzekkirâtun Tarihiyyetun an-Hamlet-i İbrahim Paşa alâ Suriye li-Müellifin Mechûlin (1981) (Şam) (Yay. Haz. Ahmet Gassan Sabbanu).
• REYHANLI, Tülay (1983), İngiliz Gezginlere Göre 16. Yüzyılda İstanbul’da Hayat (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları).
• SAKAOĞLU, Necdet (1987), “Osmanlı Giyim Kuşamı ve Elbise-i Osmaniye,” Tarih ve Toplum, 8/47: 36-41.
• SAMUR, Sebahattin (1995), İbrahim Paşa Yönetimi Altında Suriye (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları).
• SHAW, Stanford J. (1991), The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic (Hong Kong).
• Tevrat, Tesniye, 22/12; Sayılar 15/38.
• TEZCAN, Hülya (1995), “Fes,” md. DİA (İstanbul: TDV. Yayınları) (Cilt 12: 415-416).
• TOKDEMİR, Mirza (2003), Hadislere Göre Yahudi ve Hıristiyanlara Uymak (İstanbul: İnsan Yayınları).
• TOSUN, Mebrura/YALVAÇ, Kadriye (1975), Sümer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Saduqa Fermanı (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları).
• URDEMALAS, Pedro de (1996), 16. Yüzyılda Türklere Esir Düşen Bir İspanyolun Anıları (İstanbul: Güncel Yayınları).
• ÖNALP, Ertuğrul (1990), “Bir İspanyol Esiri Gözüyle 1552-1556 Yılları Arasında İstanbul,” OTAM (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları): I/I: 320.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1954), “Asakir-i Mansure’ye Fes Giydirilmesi Hakkında Sadrazam Takriri ve İkinci Mahmut’un Hattı Hümayunu,” Belleten, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları), 18/70: 223-230.
• ÜNAL, Uğur (2003), “İdari ve Sosyal Alanlarda Nizam-ı Cedid Çabaları,” OTAM (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları) (Sayı 14: 283).
• Yahya Agah b. Salih el-İstanbuli (1943), Mecmu’atü’z Zara’if Sandukatü’l-Maarif (İstanbul: Ocak Yayınları).
• Yedi Askı (1943), (İstanbul: Maarif Vekaleti Yayınları) (Çev. Şerefeddin Yaltkaya).
• YILMAZ, Fethi (2003), “Osmanlı Devleti’nde Gayrı Müslimlerin Giyim Kuşamlarını Düzenleyen Kanunlar,” Naskali, Emine Gürsoy (Ed.), Ayakkabı Kitabı (İstanbul: Kitabevi Yayınları): 201-209.