SAĞALTMA OCAKLARININ TİPOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DENEME: KAYSERİ ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 20, 154 - 177, 20.12.2019

Recep Tek

https://doi.org/10.33692/avrasyad.664218

Cited By: 3

Öz

İslamiyet’ten önce Türk toplum yaşamında önemli bir mevki işgal eden ve çeşitlivazifeleri üzerlerinde barındıran şamanlar/kamlar, toplumun sağaltıcısı rolünü de üstlenmişlerdirve bu, onların en önemli görevlerindendir. İslamiyet’in kabulüyle birlikte ortaya çıkan içtimai işbölümü neticesinde kamlar/şamanlar hekimlik görevlerini çeşitli isimlerle anılan kimselerebırakmışlardır. Bunlar içerisinde en dikkati çekenler ise ocak ve izinli olarak bilinen halkhekimleridir. “İnsan tiplerini belirleme ve ayırt etme yöntemi” olarak tanımlanan tipoloji kavramı,olaylar ve olgular hakkında teorik açıklamalar geliştirebilmek ve analitik karşılaştırmalaryapabilmek amacıyla kullanılan bir araştırma ve açıklama yöntemidir. Folklorda tipoloji isetoplumların aynı ya da benzer olan kültürel mirasının karşılaştırılıp araştırılması olarak ifadeedilmektedir. Tipolojik çalışmalarla karşılaştırılanların kendi aralarında sınıflandırılıpyorumlanması ve milli kültür içerisindeki yerinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Tip ve tipolojikavramları çerçevesinde Anadolu sağaltma ocaklarına umumi manada bakıldığında bunlarınbelirli ortak vasıflar taşıdıkları görülmektedir. Ocaklı vasfını kazanma, el alma ve el vermebiçimleri, cinsiyet, yaş, eğitim durumları, tedavi ettikleri rahatsızlıklar, tedavi yöntem ve şekilleri,tedaviler esnasında dikkat edilen hususlar, kullanılan araç ve gereçler, tedavinin yeri ve zamanıgibi hususlar, onların ortak noktaları olarak ifade edilebilir. Bu müşterek noktalar içerisindeyöreye ve ocağa göre ufak tefek farklılıklar görülebilmekle birlikte sıralanan bu gibi hususlar ileAnadolu coğrafyasının farklı yerlerinde karşılaşılan tedavi vazifesini üstlenmiş ocakların bir tipözelliği taşıdıkları ifade edilebilir. Makalede, Anadolu’nun önemli yerleşim merkezlerinden olanKayseri’de saha çalışması neticesinde görüşülen 63 ocağın verdiği bilgiler, on beş başlık altındadeğerlendirilerek Kayseri sağaltma ocaklarının tipolojisi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Halk hekimliği, kam/şaman, tip, tipoloji, Kayseri, Sağaltma ocakları

Kaynakça

• ABDÜLAZİZ BEY, (1995),Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri,(Yay. Haz. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ACIPAYAMLI, Orhan, (1969), “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi,C. XXVI, S. 1-2: s. 1-9.
• ANADOL, Cemal, (1988),Tarihten Günümüze Kadar Dünyada ve İslamiyet’te Halk İnanışları Büyü (Sihir-Tılsım), İstanbul: Devlet Yayın ve Dağıtım.
• ARAZ, Rıfat, (1995),Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• ARTUN, Erman, (2008),Halk Kültürü Araştırmaları, İstanbul: Kitabevi.
• BAYAT, Fuzuli, (2006),Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• BAYAT, Fuzuli, (2010),Türk Kültüründe Kadın Şaman,İstanbul: Ötüken Yayınları.
• BAYRI, M. Halit, (1972),İstanbul Folkloru, 2. Baskı, İstanbul: Baha Matbaası.
• BAYSAL, Nagihan, (2014),Gelenek ve Değişim Ekseninde Trabzon Halk Hekimliği Üzerine Bir Araştırma,Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• BAYSAN,Münire, (2014), “Kütahya ve Çevresinde Sağaltma Ocakları ve Yapılan Tedaviler”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/Dumlupınar UniversityJournal of SocialSciences Kütahya Özel Sayısı, s. 77-84.
• BEYDİLİ, Celal, (2003),Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, İstanbul: Yurt Yayınları.
• ÇEVİK, Bülent, (2008),Konya’da Halk Hekimliği Uygulamalarının Dünü ve Bugünü, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı/ Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÇIBLAK, Nilgün, (2005), “Çukurova'da Halk Hekimliği ve İlgili Uygulamalarda Eski Türk İnançlarının İzleri”, Türk Kültürü,Yıl: XlII, S. 507-508: s. 199-214.
• ÇOLAK, Faruk, (2015),Yazılı ve Sözlü Belgeler Işığında Niğde Halk Hekimliği, Konya: Kömen Yayınları.
• DUVARCI, Ayşe, (1990), “Halk Hekimliğinde Ocaklar”, Milli Folklor, S. 7: s. 34-38.
• EKİCİ, Metin, (2000), “Dede Korkut Kitabında Kadın Tipleri”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri (19-21 Ekim 1999), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• ELİADE, Mircea, (1999),Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri, (Çeviren: İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.
• ELİADE, Mircea, (2002),Babil Simyası ve Kozmolojisi, (Çeviren: M. Emin Özcan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• FRAZER, James G., (2004),Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri II, (Çeviren: Mehmet H. Doğan), 2. Baskı, İstanbul: Payel Yayınevi.
• GÖNENÇ, Alpaslan, (2011),Antalya İli Korkuteli İlçesinde Halk İnanışları ve Halk Hekimliği, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• GÖNÜLLÜ, A. Rıza, (1996), “Türk Halk İnançlarında Demir Motifi”, Türk Kültürü, S. 402:s. 634-640.
• GÜNAY, Ü. veH. GÜNGÖR, (2015),Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi.
• GÜNGÖR, Harun, (2002), “Eski Türklerde Din ve Düşünce”, Türkler, C. 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 261-282.
• IŞIK, Aybilge, (2004),Türk Kültüründe Ateş ve Ocakla İlgili İnanışlar, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İBRAYEV, Şakir, (1998),Destanın Yapısı (Kazak Destanlarında İnsan, Zaman ve Mekân), (Aktaran: Ali Abbas Çınar), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir, (1986),Tarihte ve Bugün Şamanizm, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İNAN, Abdülkadir, (1998),Makaleler ve İncelemeler, C. 1, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KABALCIOĞLU, F. veM. A. KURÇER, (2008), “Niteliksel Bir Araştırma: Şanlıurfa’da Geleneksel Ebeler ve Doğuma Yönelik Geleneksel Yöntemleri”, Türkiye Klinikleri Jinekoloji Obstetrik Dergisi,C. 18, S. 6: s. 377-382.
• KAFESOĞLU, İbrahim, (1998),Türk Milli Kültürü, 15. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KALAFAT, Yaşar, (2012),Türk Halk İnançlarında Renkler, Ankara: Berikan Yayınevi.
• KAPLAN, Mehmet, (1996),Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3Tip Tahlilleri, 3. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• KAYA, Muharrem, (2001), “Eski Türk İnanışlarının Türkiye’deki Halk Hekimliğinde İzleri”, Folklor/Edebiyat, C. VII, S. XXV: s. 199-218.
• KILIÇ, A. Faruk, (2007), “Din sosyolojisinde Dini Grup Tipolojileri”, Değerler Eğitimi Dergisi,C. 5, S. 13: s. 37-58.
• KİRMAN, M. Ali, (2003), “Yeni Dinî Hareketleri Tanımlama Problemi ve Tipolojik Yaklaşımlar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. III, S. 4: s. 27-43.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (1999),Edebiyat Araştırmaları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• MAUSS,Marcel, (2011),Sosyoloji ve Antropoloji, (Çeviren: Özcan Doğan), 3. Baskı, İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1983),Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• OĞUZ, M. Öcal, (2009),Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir, Anakara: Geleneksel Yayıncılık.
• ÖGER, Adem, (2010), “Tarsus ve Çevresinde Sağaltma Ocakları ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, TurkishStudies, Volume5/1:s. 1231-1246.
• ÖGER, A. veT. GÖNEL,(2011), “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri”, TurkishStudies, Volume 6/4: s. 233-248.
• ÖNGEL, Gülnur, (1997),Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÖRNEK, Sedat Veyis, (1995),100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, 3. Baskı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÖZASLAN,Aysegül, (2012),Halk Hekimliğinde Ocaklık Kurumu ve Araban (Gaziantep) İlçesi Örneğinde Kadın Ocaklılar,Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÖZERGİN, Kemal, (1974), “Günlerle İlgili İnançlar”, Türk Folklor Araştırmaları, S. 300: s. 7028-7029.
• ÖZKAN, Tuba, (2012),Geleneksel Tıptan Modern Tıbba Ocaklık Kurumu: Ankara İli Çubuk İlçesi Örneği,Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• ÖZKAN, Tuba Saltık, (2013), “Folklorun Yüz Yılında Halk Hekimliği Çalışmalarına Bir Bakış”, Milli Folklor, S. 99: s. 137-144.
• ROUX, Jean Paul, (2002),Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çeviren: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SEVER, Mustafa, (2016),Mersin ve Yakın Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği, Ankara: Barış Kitap.
• SOL, Selma, (2007), “Edirne’de Halk Hekimliği”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,C. IX, S. 1:s. 175-191.
• STRAUSS,ClaudeLévi, (1983),Din ve Büyü (Çeviren: Ahmet Güngören), İstanbul: Yol Yayınları.
• ŞAR, Sevgi, (1989), “Halk Hekimliğinin Dünü ve Bugünü”, Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri (23-25 Kasım 1988), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 221-229.
• TDK Türkçe Sözlük, (2005), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEK, Recep, (2018),Kayseri Yöresi Sağaltma Ocakları, Konya: Kömen Yayınevi.
• TEMİZSOYLU, Aydın, (2012),Ankara’da Halk Hekimliği, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• TÜRKDOĞAN, Orhan, (1968), “Erzurum Bölgesinde Tıbbî Tedavinin Sosyo-Kültürel Safhaları”,Türk Etnografya Dergisi, S. XI: s. 33-46.
• UÇAK, Salih, (2007),Ergani’de Eski Türk İnançlarının İzleri ve Halk Hekimliği, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÜLGER, Züleyha, (2012),Aydın (Merkez) ve Çevresinde Halk Hekimliği, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• VEREN, Ergün, (2014), “M.Ö. 8. Yüzyıldan Günümüze Halk Takviminde Günlerin Uğuru İle İlgili İnanma”, Aydın Efesi, Yıl 4, S. 20: s. 36-39.
• YAVUZ, Sefer, (2014), “Tipolojik Yaklaşım ve İbn Haldun ile Farabi’nin Toplum Görüşleri Üzerine”, Dini Araştırmalar, C. 17, S. 44: s. 95-120.
• YILDIRIM, Gülay; IŞIK, Türkan, (2014), “Kayseri İlinde Bir Halk Şifacısı”, Folklor/Edebiyat, C. 20, S.78: s. 239-252.
• YODER, Don, (1975), “Halk Tıbbı”, (Çeviren: S.Yoğurtçuoğlu ve A. Gülüm), Folklora Doğru, S. 43: s. 23-30.