CUSUP MAMAY'IN TOLTOY DESTANI’NDA ETNİK YAPI

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 21, 211 - 229, 15.03.2020

Raşit Çöloğlu

https://doi.org/10.33692/avrasyad.629509

Öz

Türk boylarının dünya
üzerinde geniş alanlara yayılmaları ve çok çeşitli uluslarla temas kurmaları
destanlarına da yansımıştır. İlk kayda geçirilen destanlardan Oğuz Kağan
Destanı dahil geçtiğimiz yüzyılda derlenen destanlar da bu niteliğini
korumuştur. Kırgız Türkleri destan geleneğini günümüzde en canlı haliyle devam
ettirmeleri bakımından Türk boyları içinde ayrıcalıklı bir yere sahiptir.
Özellikle Manas Destanı Kırgızların günlük hayatlarının bir parçasıdır. Manas
Destanı diğer Kırgız destanlarına göre etnik malzeme bakımdan çok zengindir .
Bu makalede Manas Destanı’nda yer alan halkların büyük çoğunluğuna yer veren
Toltoy Destanı etnik isimlendirmeler açısından analiz edilmiştir. Toltoy
Destanı Doğu Türkistanlı Manasçı Cusup Mamay’dan geçtiğimiz yüzyılın son
çeyreğinde derlenmiştir. Er Bagış’ın oğlu olan Toltoy Manas’ın oğlu Semetey ile
aynı dönemde yaşamış ve Kırgız halkını tehdit eden düşmanlarla mücadele
etmiştir.   Çalışmada tarihsel yöntem ve
metin analizi yöntemi kullanılmıştır. 
Ele alına etnik unsurların başında Cediger ve diğer Kırgızlar gelmekte,
ardından Kızılbaşlar, Türkmenler, Çürçütler, Kara Kıtaylar, Kalmuklar, Şibeler,
Kazaklar ve Ruslar gibi diğer halklara değinilmektedir. Çalışma sırasında adı
geçen halklar öncelikle tarihi açıdan incelenmiş, ardından Manas Destanı başta
olmak üzere diğer destanlarda nasıl işlendikleri anlatılmış, daha sonra da
Toltoy Destanı’nında bu halklarla ilgili kısımlar analiz edilmiştir. Sonuç
olarak Toltoy Destanı etnik unsurlarla ilgili verdiği bilgiler açısından Manas
Destanı’yla paralellik göstermekte ve onunla kıyaslandığında azımsanmayacak bir
malzeme sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kırgızlar, Toltoy Destanı, etnik yapı

Kaynakça

• AKSIKENTÎ,Seyfeddin, 2019), Mecmû’üt- Tevârîh, (Çeviren:Mehmet Çeirbaş),(,İstanbul: Kesit Yayınları
• BARTOLD, V. Vasiliy, (2010), Orta Asya: Tarih Ve Uygarlık, İstanbul: Selenge.
• BOBERG, Folke, (1955). Mongolian-English Dictionary: I-III., Copenhagen: EM
• BUELL, Paul Harley, (2003), Historical Dictionary Of The Mongol World Empire, Oxford
• ÇERİBAŞ,Mehmet, (2011), Kırgız Destancılık Geleneği Ve Er Soltonoy Destanı. Ankara: TKAE Yay.
• KAYA, Doğan, (2007),Kırgızların Yaşayan Dört Büyük Manasçısı, 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı –Bildiriler- (9-15 Nisan 2006, Çeşme-İzmir), Ankara, C. III: S. 1293-1300
• DUĞLAT, M. Haydar, (2006), Tarih-İ Reşidi, (Çev. O. Karatay),İstanbul:Selenge
• ERGİN, Muharrem, (1970),Oğuz Kağan Destanı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
• ERGİN, Muharrem, (1995),Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları
• HAAS, Paula, 2006),Doğu Türkistan Sibe Toplumunun Tarihi Üzerine Bazı Tespitler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD),C.V: S. 25-31.
• İNAN, Abdulkadir, (1992), Manas Destanı, İstanbul:Millı̂Eğitim Basımevi.
• JİRMUNSKİY, M. Viktor, (2018),Türk Kahramanlık Destanları I.-II. Bölüm, (Çev: Mehmet İsmail-Hülya Arslan Erol), Ankara:TDK Yayınları
• KALAN, Ekrem, (2008), Cungar Hanlığı'nın Siyasi Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu.
• KARA, David Sonfai, (2010), Kalmak: The Enemy In The Kazak And Kirghiz Epic Songs. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, C.II S. 63: S. 167-178.
• KARATAYEV, Olcobay K., (2003),Kırgızların-Oğuzların (Türkmenlerin) Tarihi Ve Etnik Bağları. (Çev. Mustafa Kalkan), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V: S 199-207.
• KARAYEV, Ömürkul, (2001),Kırgızların Ortaya Çıkışı ‘Kırgız’Terimi Hakkında. (Çev. Mehmet Kıldıroğlu), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,C. I: S. 201-217.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad,(1943) ‚Osmanlıİmparatorluğu'nun Etnik Menşei Meseleleri, Belleten, C. VII S. 28, Ankara
• Manas Ansiklopediyası, (1995), Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademiyası, C. I, Bişkek.
• MAMAY, Cusup, (1990), Toltoy, Bişkek: Şam Basması
• OROZOVA G. (2003),Gülgaakı- Kız Saykal, Bişkek: Şam Basması
• RADLOF, Wilhelm, (1976),Sibirya’dan Seçmeler,(Çev. Ahmet Temir),İstanbul: K.B. Y
• RADLOFF, Wilhelm,(1994)Sibirya’dan I-II,(Çev. Ahmet Temir),İstanbul: MEB
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine,,(1995), Manas Destanı(Wilhelm Radloff ),Ankara: Türksoy Yayınları
• REICHL, Karl, (2017),Türk Boylarının Destanları, (Çeviren Metin Ekici), Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SÜMER, Faruk, (1960),Oğuzlar'a Ait Destani Mahîyetde Eserler, Ankara: TTK.
• TAŞAĞIL, Ahmet, (2001),Karahıtaylar, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.24: S. 415-416
• TEMİR, Ahmet, (1995), Moğolların Gizli Tarihi,Ankara:TTK Yay.
• YILDIRIM, Kürşat, (2018),Tunguz Halkı Üzerine Araştırmalar II: Çuçen’ler,Türk Dünyası Araştırmaları C. 118, S.233: S. 11-26
• YUDAHİN, K. Kuzmiç. (1998), Kırgız Sözlüğü C. I-II. , (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• YUNUSALİYEV, Bolot, (1958),Manas, I. Kitep, Frunze: Kırgızmambas
• YUSUPOV, Keneş, (2009),Manas Destanı,(Çev. Fikret Türkmen-Alimcan İnayet). Ankara: AKM Yayınları.