Kırgız Destanlarındaki Kökçö ve Koşoy ile Kazak Destanlarındaki Kökşö ve Kosay Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 34, 151 - 171, 20.03.2023

Raşit Çöloğlu

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1180720

Cited By: 1

Öz

Kırgız ve Kazakların yüzlerce yıl boyunca yoğun etkileşim içerisinde olmaları sebebiyle bu iki Türk boyu birçok ortak anlatıya sahiptir. Bu etkileşim karşılıklıdır ve birbirlerinin destanlarına birçok unsur aktarılmıştır. Kırgızlardaki Er Kökçö ve Koşoy ile Kazaklardaki Er Kökşö ve Kosay da bunlardan biridir. Er Kökçö ve Koşoy Manas Destanı’nda yer alan iki handır. Destana göre birbirleriyle herhangi bir akrabalık bağları bulunmamaktadır. Er Kökçö hakkında Kırgızlarda müstakil bir destan yoktur. Bunda şüphesiz Er Kökçö’nün Kazak beyi olmasının etkisi vardır. Koşoy hakkında ise Kırgızlarda Er Koşoy Destanı mevcuttur ve bu destan Manas Destanı’yla paralellik gösterir. Hâkim görüş Koşoy’un Manas Destanı’na sonrada dâhil olan bir destan kahramanı olduğu yönündedir. Kazak destanlarındaki Er Kökşö ve Kosay ise baba-oğuldurlar. Er Kökşö destanı öldürülen babasının intikamını alan Kosay'ın hikâyesini anlatır. Mitolojik unsurların ağırlıkta olduğu bu destan Kazakların arkaik metinlerinden biridir. Bu destanda Kırgız kahramanı Manas Altayların kahramanı Alıp Manaş’a benzer bir adla (Manaşa) anılmaktadır. Bu da Er Kökşö destanını Altaylardan Kırgızistan’a uzanan kadim kültürün önemli bir parçası haline getirmektedir. Manas Destanı’ndaki Kazak hanı Er Kökçö ile Kazak destanındaki Er Kökşö’nün birçok benzer özelliği vardır. Bu da söz konusu kahramanın fazla değişime uğramadan Kırgız destanına eklendiğini göstermektedir. Koşoy ve Kosay’la ilgili destan metinlerinde ise kahramanların cesareti ve atılganlığı dışında fazla benzerlik yoktur ve kahramanlar başkalaşmıştır. Bu araştırmada Karşılaştırmalı Metin Analizi Yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırgız, Kazak, Destan, Kökçö, Koşoy, Kokşö, Kosay

A Review on Kökchö And Koshoi in Kyrgyz Epic With Kökshö And Kosai in Kazakh Epic

Öz

Due to the intense interaction of the Kyrgyz and Kazakhs for hundreds of years, these two Turkish tribes have many common narratives. This interaction is mutual and many elements have been transferred to each other's epics. Kökchö and Koshoi in Kyrgyz and Kökshö and Kosai in Kazakh are one of them. Kökchö and Koshoi are two inns in the Epic of Manas. According to the epic, they do not have any kinship ties with each other. About Koshoi, the Kyrgyz also have the Koshoi Epic and this epic shows parallelism with the Manas Epic. The prevailing view is that Koshoi is an archaic epic hero who was later included in the Manas Epic. Kökshö and Kosai in Kazakh epics are father and son. The epic of Kökshö tells the story of Kosai, who avenges his murdered father. Mythological elements predominate in this epic. While Kosai in the Kazakh epic is a young man who wants to avenge his father and then deserves the girl he loves, Koshoi in the Kyrgyz epics is a large and strong valiant despite his advanced age, the leader of the Katagan people, a loyal ally of Manas, a wise and respected hero. On the other hand, it seems to be related to Kosai's resurrection after death and, in a sense, overcoming death, and Koshoi's being the oldest but vigorous person in the society. In fact, considering the possibility that Koshoi may have been the source of the "Koshei" myth of the Russians, it can be thought that he was depicted as an immortal hero in the past. These similarities and differences are probably the result of ethno-cultural contacts between Kyrgyz and Kazakh tribes or with other peoples.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz, Kazakh, Epic, Kökchö, Koshoi, Kökshö, Kosai

Kaynakça

• Aça, Mehmet. 2002. Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği. Konya: Kömen Yayınları.
• Alimova, Cıldız. 2015. “Er Töştük Ve Coodarbeşim Destanlarında Kullanılan Celmoguz Motifi Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 39:7-14.
• Çelik Balıkçı, Şakire. 2012. “Camgırçı Han Örneğinden Hareketle Kırgız Destanlarında Tarihî Şahsiyetler. J.A.S.S. Studies 5(3): 43-50.
• Çeribaş, Mehmet. 2019. Mecmû’üt- Tevârîh (Türklerin Soy Ağacı ve Manas Destanı’nın Tarihî Kaynağı). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çöloğlu, Raşit. 2021. “Cusup Mamay’ın Toltoy Destanı (İnceleme, metin, Dizin)”. Doktora Tezi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Niğde.
• Bartold, Wilhelm. 2006. Orta Asya Medeniyet ve Uygarlık. İstanbul: Selenge
• Özkara, Betül. 2019. “Er Kosay Adlı Destan Kitabında Kazak Kültürel Unsurları”. Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi, Muğla.
• Coldoşev, Nurbek C. 2014. “Burut Etnik Adı Üzerine”. Sibirya Araştırmaları Dergisi 2(5): 25-36.
• Ergun, Metin. 1997. Alıp Manaş. Konya: Günay Ofset.
• Eşiev, Asılbek Mirzatilaeviç. 2020. “Stareyşina Han Koşoy i Plemya Katagan v Epose «Manas»”. Tendentsii Razvitiya Nauki i Obrazovaniya (64-5): 84-87. / Эшиев А. М. 2020. 2020. “Старейшина хан Кошой и племя катаган в эпосе «Манас»”. Тенденции развития науки и образования, (64-5): 84-87.
• Tamir, Ferhat. 2002. “Kazak Hanlığı”, ss. 649- 656 içinde Türkler Ansiklopedisi. C. 8. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Günay-Naskali, Emine .1995. Manas Destanı (Wilhelm Radloff). Ankara: Türksoy Yayınları.
• İnan, Abdülkadir. 1992. Manas Destanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Jirmunskiy, M. Viktor. 2018. Türk Kahramanlık Destanları I.-II.Bölüm. Çev. Mehmet İsmail-Hülya Arslan Erol. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaba, Ali. .2011. “Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında At Motifi Üzerine Bir İnceleme”. Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi, Kırşehir.
• Kalkan, Mustafa. 2005. “XV.-XVI. Asırlarda Kazak Kırgız Boylarının Siyasi İttifak Hareketleri”. Türk Yurdu Dergisi (25)216: 40-44.
• Kalkan, Mustafa. 2006. Kırgızlar ve Kazaklar. İstanbul: Selenge.
• Kalkan, Mustafa. 2015. “Kırgızdın Tuñguç Çıgış Taanuucusu”. Professör Ömürkul Karaevge (1930-2002) 85 Cıl (Makalalar Toptomu). Bişkek: Muras Fondu.
• Karataev, Oolcobay, Eraliev, Salaydin. 2005. Kırgız Etnografiyası Boyunça Sözdük. Bişkek: Biyiktik
• Karipkulov, Amanbek. 1995. “Şayımbet”, ss. 345 içinde Manas Entsiklopediyası. C. 2. Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademiyası.
• Kayıpoy Süleyman (1995). “Camgırçı”, ss. 205 içinde Manas Entsiklopediyası. C. 2. Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademiyası.
• Kuanışbayeva, Asem .2002. “Formül Nazariyesi ve Koblandı Batır Destanındaki Formüller”. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Gumarova, M., Nurmuhammedova, O., Vahadov, B. 1961. Batırlar Jırı. Almatı
• Cusup Mamay. 2004. Manas. Ürümçi: Sincañ El Basması.
• Radloff, Wilhelm. 1870. Proben Der Volksliteratur Der Türkischen Stämme Süd-Sibiriens III. Kirgisische Mundarten. Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoi Akademii Nauk.
• Sarıpbekov Raykul. 1995. “Koşoy”, ss. 324-328 içinde Manas Entsiklopediyası. C. 2. Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimler Akademiyası.
• Tekalan, Hümeyra Nur. 2002. “Er Koşoy Destanı Transkripsiyonlu Metin, Aktarma ve Gramatikal Dizin”. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Yıldız, Naciye. 1995. Manas Destanı (W. Radloff) Ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit Ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.