Administrative Organization and Population of Çandarli in The Ottoman Period (1830-1900)

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 35, 845 - 874, 20.06.2023

İrem Menekşe , Metin Menekşe

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1245405

Öz

Çandarlı, which was called Pitane in the Ancient, became one of the leading port cities of the Pergamon Kingdom and was built in the BC. From 288 to 193, it remained under the rule of the Kingdom of Pergamon. Later, it continued to be an important port city during the Roman, Byzantine, Seljuk and Ottoman periods. The castle, built by the Genoese, was built by Sultan II during the Ottoman period. It was rebuilt during the reign of Murat, and this place began to be called "Çandarlı" after Çandarlı Kara Halil Pasha, who had important services in the construction of the castle. It has retained this name to this day.
In this study, the administrative organization and population of Çandarlı, which was connected to Hüdavendigar Province Karesi Sanjak, then Saruhan Sanjak, and finally Aydın Province İzmir Sanjak in the 19th century, was tried to be revealed. The civil servants who worked in Çandarlı at different times and their duties, the population change according to the years were evaluated in the light of the population books and yearbooks. As a matter of fact, in the first general population census conducted in 1830-31 (H.1246), Çandarlı consists of 1 castle, 3 villages and 1 farm. In this census, it was determined that 520 people reside in Çandarlı. The censuses continued in the following years. By the year 1896, the population of Çandarlı Sub-district reached a total of 4,549 people, 2,331 men and 2,218 women, with the addition of new villages. In 1901, the population only in the city center was 1,915 people, 1,092 Muslims and 823 non-Muslims in 464 households. Therefore, from the beginning of the century to the end of the century, a population increase of 11.4% occurred throughout Çandarlı.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Period, 19th Century, İzmir, Çandarlı, Administrative Organization, Population

Osmanlı Döneminde Çandarlı’nın İdari Teşkilatı ve Nüfusu (1830-1900)

Öz

İlk Çağ’da Pitane olarak adlandırılan Çandarlı, Bergama Krallığı’nın önde gelen liman kentlerinden biri olmuş ve M.Ö. 288’den 193’e kadar Bergama Krallığı’nın yönetimi altında kalmıştır. Daha sonra Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde önemli bir liman kenti olma özelliğini sürdürmüştür. Cenevizliler tarafından inşa edilen kalesi, Osmanlı döneminde Sultan II. Murat devrinde yeniden inşa edilmiş ve burası, kalenin inşasında önemli hizmetleri olan Çandarlı Kara Halil Paşa’ya izafeten “Çandarlı” olarak anılmaya başlanmıştır. Günümüze kadar da bu ismini muhafaza etmiştir.
Bu çalışmada, 19. yüzyılda, önce Hüdavendigar Vilayeti Karesi Sancağı’na, sonra Saruhan Sancağı’na ve en nihayetinde Aydın Vilayeti İzmir Sancağı’na bağlanan Çandarlı’nın, idari teşkilatı ve nüfusu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çandarlı’da farklı zamanlarda görev yapan memurlar ve onların görevleri, yıllara göre nüfus değişimi nüfus defterleri ve salnameler ışığında değerlendirilmiştir. Nitekim 1830-31 (H.1246) yıllarında yapılan ilk genel nüfus sayımında Çandarlı’nın; 1 adet kale, 3 adet köy ve 1 çiftlikten oluştuğu görülmektedir. Bu sayımda Çandarlı genelinde 520 kişinin ikamet ettiği tespit edilmiştir. Bundan sonraki yıllarda da nüfus sayımları devam etmiştir. 1896 senesine gelindiğinde Çandarlı Nahiyesi’ndeki nüfus, yeni köylerin de bağlanmasıyla birlikte, 2.331 erkek ve 2.218 kadın olmak üzere toplam 4.549 kişiye ulaşmıştır. 1901 yılında sadece şehir merkezindeki nüfus ise 464 hanede, 1.092 Müslüman ve 823 gayrimüslim olmak üzere toplam 1.915 kişidir. Dolayısıyla yüzyılın başından yüzyılın sonuna kadar Çandarlı genelinde %11.4’lük bir nüfus artışı meydana gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İzmir, Çandarlı, İdari Teşkilat, Nüfus

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, A. DVNSMHM.d., 4/699, 12 Şaban 967/8 Mayıs 1560.
• BOA, AE.SMST.III, 16/1094, 1183/1770.
• BOA, AE.SMST.III, 16/1097, 1183/1770.
• BOA, AE.SMST.III, 17/1103, 1183/1770.
• BOA, AE.SMST.III, 17/1142, 1182/1768-1769.
• BOA, AE.SMST.III, 17/1146, 1182/1768-1769.
• BOA, AE.SMST.III, 17/1148, 1182/1768-1769.
• BOA, C..AS. 1202/53815.
• BOA, C..ML.. 178/7544.
• BOA, C.AS. 351/14540.
• BOA, HAT. 926/40227.
• BOA, HAT. 932/40373.
• BOA, HAT. 875/38789.
• BOA, HAT. 883/39033.
• BOA, HAT. 926/40227.
• BOA, HAT. 876/38808.
• BOA, HRT.h. 1943.
• BOA, İ..MVL., 108/2462, 3 Zilhicce 1263/12 Kasım 1847.
• BOA, İE.ADL., 10/653, 5 Rebiülevvel 1128/28 Şubat 1716.
• BOA, KK. d.4843.
• BOA, NFS.d. 1238/ 81-82; ; 1240/4; 1241; 1249; 1250; 1251; 1354; 1357; 1358.
• Ahmedî, İskendernâme (İnceleme-Tenkitli Metin). (Hazırlayanlar Yaşar Akdoğan ve Nalan Kutsa), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 143, İstanbul.
• Ahmed Rıf’at, Lûgat-i Târîhiyye ve Coğrâfiyye, C. III, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1299/1881-1882.
• Ali Saib, Coğrafya-yı Mufassal-ı Memâlik-i Devlet-i Osmaniye, Kostantiniyye: Matbaa-i Ebu-z-Ziya, H.1304/M.1886-87.
• Ali Tevfik, Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası, Coğrafya-yı Umumi, C. III, 2. Baskı, İstanbul: Kasbar Matbaası, H.1318/1900-1901.
• Charles Texier. 2002. Küçük Asya (Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi). (Çev. Ali Suat), C. I, Enformasyon Ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara.
• Herodotos. 1973. Herodot Tarihi. (Türkçesi: Müntekim Ökmen), (Yunanca Asliyle Karşılaştıran ve Sunan: Azra Erhat), Remzi Kitabevi, İstanbul 1973.
• Nevsâl-İ İktisad: Aydın Vilayet-İ Celilesinin Ahval-i Tabiiye, Ziraiye, Ticariye ve İktisadiye ve Sair Ahvalinden Bahis 1321 Sene-İ Maliyesine Mahsus Nevsâl-İ İktisad, (Haz. Cevad Sami ve Hüseyin Hüsnü), Keşişyan Matbaası, İzmir 1323 [1905].
• Piri Reis, Kitâb-ı Bahriyye, C.I, Tercüman 1001 Temel Eser 19, Ankara 1973.
• Strabon. (2002). Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII XIII XIV), (Çev. Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Şemsettin Sami, Kamûsü'l-A'lâm, C. III, Mihran Matbaası, İstanbul H.1308/1890-91.
• Resmî ve Süreli Yayınlar
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1296 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1300 sene-i hicriye, Vilayet Matbaasıs.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1301 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1302 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1303 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1304 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1305 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1306 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1308 Sene-i Hicriye I, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1308 sene-i hicriye II, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1308 Sene-i Hicriye II, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1311 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1312 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1313 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1314 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1315 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1316 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1317 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1319 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1320 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1321 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Aydın Vilayeti Salnamesi 1323 sene-i hicriye, Vilayet Matbaası.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 108, Ankara 2010, s. 251-252.
• Çandarlı. (2004). Çandarlı Belediyesi’nin Kültür Hizmeti, Çandarlı.
• Kaynaklarıyla Osmanlı Coğrafyası Yer Adları Sözlüğü. 2020. (Hazırlayanlar: Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ vd.), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Sezen, Tahir. 2017. Osmanlı Yer Adları. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 26, Ankara.
• Yarım Ay Dergisi, 1 Mayıs 1940.
• Aktepe, M. Münir. 1993a. "Çandarlı Halil Paşa". TDV İslam Ansiklopedisi. C. VIII, İstanbul, s. 212-213.
• Aktepe, M. Münir. 1993b. “Çandarlı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. VIII, İstanbul, s. 209-211.
• Akurgal, Ekrem. 1961. “Çandarlı (Pitane) Kazısı”. Türk Arkeoloji Dergisi. S.X-1, Ankara, s. 5-6.
• Aydın, Mahir. 1990. “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, s. 81-82.
• Baykara, Tuncer. 2015. Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş-1- Anadolu’nun İdari Taksimatı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Bursalı Mehmet Tahir. 1972. Osmanlı Müellifleri. C. III, (Haz. A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen), Meral Yayınevi, İstanbul 1972.
• Çimen, Adnan. 2012. “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlı Nüfus Hizmetleri”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 14/3, s. 205-206.
• Diodorius Sicilus. 1953. Bibliotheke: Historike, (Çev. H. Oldfather), vols. I-VI, The Loeb Classical Library, London.
• Duman, Hasan. 1982. Osmanlı Yıllıkları (Salname ve Nevsaller). İslam Tarihi Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul.
• Eriş, Eyüp. 1191. Çandarlı'nın Öyküsü. Çandarlı Belediyesi Kültür Yayını, Bergama.
• Erkal, Mehmet ve İnalcık, Halil. 1993. “Cizye”. TDV İslam Ansiklopedisi. C.VIII, İstanbul, s.42-48.
• Freely, John. (2002). Türkiye Uygarlıkları Rehberi 3, Ege Kıyıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Gültekin, Hakkı. 1987. Çandarlı (Pitane). Mars Matbaası, Ankara.
• Hergül, Çağlayan. 2016. “1859 Tarihli Bir Konutun Belleğindekiler”, Art-Sanat Dergisi 0/6 (Temmuz 2016): s. 121-131.
• Karal, Enver Ziya. 1995. Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
• Karpat, Kemal H. 2010. Osmanlı Nüfusu 1830-1914. (Çev. Bahar Tırnakçı), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Mostras, C. 2012. Osmanlı İmparatorluğu Coğrafya Sözlüğü. (Fransızca’dan Çev. Ömer Öztürk), Yaba Yayınları, İstanbul.
• Necib Âsım. 2001. “Halil Paşa’nın İdamı”. Türk Yurdu, C. 11, Ankara, s.63-65.
• Sevin, Veli. 2001. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Uçman, Abdullah. 2010. “Şemseddin Sâmi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXXVIII, İstanbul, s. 519-523.
• Umar, Bilge. 2002. Aiolis, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988. Çandarlı Vezir Ailesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1959. “Çandarlı (Cnederli) Kara Halil Hayreddin Paşa”. Belleten. C. XXIII, S. 91, Temmuz, s. 457-477.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988. Osmanlı Tarihi. C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.