Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında Ordu ve Siyaset

Yıl 2023, Cumhuriyet'in 100. Yılında Türkiye, 142 - 174, 29.10.2023

Cengiz Sunay

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1334903

Öz

Türkiye Cumhuriyeti tarihinde önemli bir ilişki boyutu olarak görünen ordu ve siyaset münasebeti, değişik zamanlarda ve farklı kesimlerde tartışılmaktadır. Ordunun müdahale tarihindeki önemli duraklar olan: 27 Mayıs 1960, 22 Şubat 1962, 21 Mayıs 1963, 12 Mart 1971, 12 Eylül 1980, 28 Şubat 1997 ve son olarak, 15 Temmuz 2016 müdahaleleri veya müdahale girişimleri, aslında bir sürekliliğin en üst aşaması olarak tanımlanabilir. Buna göre; ordu, fiili müdahale dışına, vesayet edici özelliğiyle siyasetin belirleyicilerinden; demokratik rejimle bağdaştırılması mümkün olmayan iç siyasal aktörlerden biridir. Siyasal-toplumsal sözleşme niteliğinde olduğu varsayılan anayasaların yapım süreçlerindeki müdahilliği düşünüldüğünde, doğrudan yönetimde olmadığı dönemlerde bile etkinliğinin en üst seviyede olduğu görülmektedir. Müdahale geleneğinin varlığı ortadayken, her müdahalenin aynı saiklerle yapıldığı söylenemez. Nitekim bu çalışmada, darbelerin; kadro, gerekçe, ekonomi politik ve dış dinamikler açısından karşılaştırması yapılmış ve her bir darbenin, bu bağımsız değişkenler eşliğinde farklılık arz eden bağımlı değişken özellikleriyle mücehhez olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. 12 Eylül’ün hiyerarşik düzen içinde olma özelliğiyle diğerlerinden ayrıldığı; 27 Mayıs’ın bu özellikten yoksun olduğu; 12 Mart’ınsa tabandaki reaksiyonun emir-komuta çizgisinde tutulma telaşıyla içkin olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Diğer girişim ve darbelerle karşılaştırıldığında, 15 Temmuz’un yerinin çok farklı; bir yanıyla ordu gücünü araçsallaştırma noktasında ana eğilimle uyumlu olmasına rağmen, ülke birliği kaygısını taşımayan, tam anlamıyla yabancı bir gücün güdümünde, küresel hegemonyanın emir ve komutasında olduğu tespit edilmiştir. Cumhuriyetin kurucu felsefesinin en yoğun dozda temayüz ettiği ve bu durumun belli eleştirellikle kimi zaman gündeme getirildiği böylesi bir kurum içine sızma; süreç içinde kripto elemanlarını tepe noktalara taşıma işlevini; adli ve idari mekanizmalardaki mensupları vasıtasıyla, kendi açısından ordu içi harici unsurları tasfiye etmeyi sağlamada kritik aşamayı geçmiş olan bir terör örgütünün arkasında olduğu bu girişim, gerçek manada sui generis bir hadisedir. Nitel araştırma özelliklerini gösteren çalışmada, son derece zengin bir kitaplığa sahip olan ordu-siyaset ilişkisine dair araştırmalardan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

27 Mayıs Darbesi, Talat Aydemir Ayaklanmaları, 12 Mart Muhtırası, 12 Eylül Darbesi, 28 Şubat Süreci, 15 Temmuz Darbe Girişimi.

Teşekkür

Hakem Önerileri: Prof. Dr. İbrahim Şirin (Kocaeli Üniversitesi); Prof. Dr. Yılmaz Bingöl (Yıldırım Beyazıt Üniversitesi); Prof. Dr. Ahmet Nohutçu (İstanbul Medeniyet Üniversitesi); Prof. Dr. Turgay Uzun (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi).

Relationship Beetween the Military and Politics in the 100th Anniversary of The Republic

Öz

The relationship between the military and politics, which appears to be an important phenimenon in the history of the Republic of Turkey, has been discussed at different times and in different circles. Important turning points in the history of the military's intervention are May 27, 1960, February 22, 1962, May 21, 1963, March 12, 1971, September 12, 1980, February 28, 1997 and finally, July 15, 2016, those interventions or intervention attempts can be defined as the highest stage of a continuity. Accordingly, the military is one of the determinants of politics with its tutelary characteristic outside of de facto intervention; it is one of the domestic political actors that cannot be reconciled with the democratic regime. Considering its involvement in the making of constitutions, which are assumed to be political-social contracts, it is seen that its effectiveness was at the highest level. While the existence of a tradition of intervention is obvious, it cannot be said that every intervention is done with the same motives. As a matter of fact, this study compares the coups in terms of cadres, justifications, political economy and external dynamics, and tries to reveal that each coup comprises different dependent variable characteristics and those are also accompanied by independent variables. This article argues that the coup d’etat of September 12th differed from the others by being approved within the command hierarchy of the army. On the contrary, the coup d’etat of May 27th lacked this chracteristic whereas the one of March 12th took pains to accomodate the reaction from low ranking officers within the command structure, at least on the surface. When compared to these coup d’etats and coup attempts, the July 15th coup attempt showed totally different characteristics even though it also tried to employ the military as a political tool. The coup d’etat attempt of July 15th was conducted under the influence of a foreign power and in accordance with its plans for global hegemony without any consideration to the interests and unitarian structre of the Turkish Republic. The infiltration of a terrorist organizaton through its cyrpto members into the Turkish army, the very institution in which the founding philosophy of the Turkish Republic found its embodiment, was astonishing. Beyond this infiltration, the terrorist organization also succeeded in moving up its members within the command hierarchy of the army with the help of its members within the government and the judiciary by disrupting the usual chain of promotion. The July 15th coup attempt was conducted through these officers unjustly promoted to the higher ranks with the interference of the terrorist organization. These characteristics made the July 15th a sui generis case in the history of Turkish coup d’etats and coup attempts. This study relies on a qualitative research deriving from the extensive literature on state, military and politics in Turkey.

Anahtar Kelimeler

27 May Coup, Talat Aydemir Rebellions, 12 March Memorandum, 12 September Coup, 28 February Process, 15 July Coup Attempt.

Kaynakça

• Acar, Bedir. 2008. Tuncay Güney Anlatıyor [Ergenekon’un İlk Tanığı]. İstanbul: TİMAŞ.
• Ağaoğlu, Samet. 1967. Arkadaşım Menderes. İstanbul: Baha Matbaası.
• Ağaoğlu, Samet. 1972a. Demokrat Partinin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri: Bir Soru. İstanbul: Baha Matbaası.
• Ağaoğlu, Samet. 1972b. Marmara’da Bir Ada. İstanbul: Baha Matbaası.
• Ağaoğlu, Süreyya. 1975. Bir Ömür Böyle Geçti. İstanbul: İshak Basımevi.
• Ahmad, Feroz. 1999. İttihat ve Terakki 1908-1914, çev. Nuran Yavuz. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Akel, Ali. 1999. Erbakan ve Generaller. İstanbul: Şura Yayınları.
• Aker, Ahmet. 1975. 12 Mart Döneminde Dışa Bağımlı Tekelleşme. İstanbul: Sander Yayınları.
• Aksakaloğlu, Yağız. 2021. Girdap [Askeri Okullarda Katliam]. Ankara: Pankuş Yayınları.
• Albayrak, Sadık. 1989. Türk Siyasi Hayatında MSP. İstanbul: Araştırma Yayınları.
• Albayrak, Sadık. 1990. MSP Davası ve 12 Eylül. İstanbul: Araştırma Yayınları.
• Altındal, Aytunç. 1979. Haşhaş ve Emperyalizm. İstanbul: Havass Yayınları.
• Altuğ, Kurtul. 1973. 12 Mart ve Nihat Erim Olayı. İstanbul: Baha Matbaası.
• Altuğ, Kurtul. 1976. 27 Mayıs’tan 12 Mart’a. İstanbul: Koza Yayınları.
• Apaydın, Orhan. 1978. Kim Öldürüyor Niçin Öldürüyor? [Dünyada ve Türkiye’de Terör Üstüne Bir İnceleme ve Araştırma]. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Arcayürek, Cüneyt. 1979. “Devleti Yönetenler Komandoları Kolluk Kuvvetlerinin Yardımcısı Görürse”, Türkiye’de Anarşi [Aydınlık Gazetesinin Düzenlediği Açık Oturum’da Yapılan Konuşma]. İstanbul: Aydınlık Yayınları.
• Arcayürek, Cüneyt. 1985a. Demirel Dönemi 12 Mart Darbesi 1965–1971 [Cüneyt Arcayürek Açıklıyor–5]. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Arcayürek, Cüneyt. 1985b. Çankaya’ya Giden Yol 1971–1973 [Cüneyt Arcayürek Açıklıyor–6]. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Arıkoğlu, Damar. 1961. Hatıralarım. İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası.
• Arslan, Faruk. 2008. Ergenekon’un Karanlık İsmi Tuncay Güney [Kara Kutu]. İstanbul: Karakutu Yayınları.
• Atasoy, Yıldız. 2005. Turkey, İslamists and Democracy [Transition and Globalisation in a Muslim State]. London-New York: I. B. Tauris.
• Aybar, Mehmet Ali. 1973. 12 Mart’tan Sonra [Meclis Konuşmaları]. İstanbul: Sinan Yayınları.
• Aydemir, Şevket Süreyya. 1976. İhtilâlin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilali. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydemir, Şevket Süreyya. ty. Menderes’in Dramı? İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydemir, Talât. Hatıratım. 2010. İstanbul: YKY.
• Aydın, Zülküf. 2005. The Political Economy of Turkey. London: Pluto Press.
• Balbay, Mustafa. 2013. Savunma. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Başbuğ, Faik Y. 1987. (24 Ocağın Ekonomi Politiği) 24 Ocak Yargılanıyor [İcraatın Dışından]. İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Başbuğ, İlker. 2014. Suçlamalara Karşı Gerçekler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Başgil, Ali Fuat. 2008. 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, çev. Cemal Aydın. İstanbul: Yağmur Yayınları.
• Batur, Muhsin. 1985. Anılar ve Görüşler, [Üç Dönemin Perde Arkası]. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Bayar, Celal (Anlatan). 1991. Bir Darbenin Anatomisi [27 Mayıs İhtilali]. Yazan: İsmet Bozdağ. İstanbul: Emre Yayınları.
• Baykam, Bedri. 1994. 27 Mayıs İlk Aşkımızdı. Ankara: Ümit Yayıncılık.
• Bilbilik, Erol. 2013. Öncesi ve Sonrasıyla 9 Mart-12 Mart Süreci. İstanbul: Profil Yayıncılık.
• Birand, M. Ali. 1984. 12 Eylül Saat: 04.00. İstanbul: Karacan Yayınları.
• Birand, M. Ali. 1986. Emret Komutanım. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Birand, Mehmet Ali ve Yıldız Reyhan. 2012. Son Darbe: 28 Şubat. İstanbul: Doğan Kitap.
• Birand, Mehmet Ali; Dündar, Can ve Çaplı, Bülent. 1994. 12 Mart [İhtilâlin Pençesindeki Demokrasi]. Ankara: İmge Kitabevi.
• Burçak, Rıfkı Salim. 1976. Yassıada ve Öncesi. Ankara: Çam Matbaası.
• Buzoğlu, Mustafa Hüseyin. 2012. Tertip [Ergenekon-Balyoz-Kafes-Poyrazköy-Amirallere Suikast-İnternet Andıcı]. İstanbul: Togan Yayıncılık.
• Cevizoğlu, Hulki. 2012. Generalinden 28 Şubat İtirafı [Postmodern Darbe]. Ankara: Ceviz Kabuğu Yayınları. Çağlayangil, İhsan Sabri. 1990. Anılarım. İstanbul: Yılmaz Yayınları.
• Çalışlar, Oral. 1989. Mamak [12 Mart’tan 12 Eylül’e]. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Çelebi, Mehmet Ali. 2014. Teğmen [“Sehven Olayı” ve Bir Direnişin Öyküsü]. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Çelikoğlu, Adnan. 2017. Bir Darbeci Subayın Anıları [27 Mayıs Öncesi ve Sonrası]. İstanbul: YKY.
• Çınkı, D. İsmet ve diğerleri. 2014. Er Mektubu Görülmüştür [Balyoz Mağduru Türk Subaylarına Gönderilen Destek Mektupları]. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi.
• Çiçek, Dursun. 2011. Kışladan Hasdal’a Alb. Dursun Çiçek Vakası. İstanbul: Togan Yayıncılık. Çölaşan, Emin. 1984. 12 Eylül [Özal Ekonomisinin Perde Arkası]. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Çölaşan, Emin. 1987. 24 Ocak [Bir Dönemin Perde Arkası]. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Demirel, Hüseyin. 1977. 12 Mart’ın İçyüzü [Nasıl Geldi, Nasıl Geçti?]. İstanbul: Yeni Asya Yayınları.
• Demirer, Mehmet Arif. 1994. Demokrat Parti [Alparslan Türkeş’in Anıları ve 27 Mayıs 1960]. İstanbul: Demokrat Parti Yayınları.
• Demirer, Mehmet Arif. 2012. 27 Mayıs [Masallar ve Gerçekler]. İstanbul: Toplumsal Yayıncılık.
• Doğan, Çetin. 2010. Ateşi ve İhaneti Gördük. İstanbul: Kastaş Yayınevi.
• Doğan, D. Mehmet. 1994. Kemalizm [Bir Savaş Sonrası İdeolojisi]. Konya: Esra Yayınları.
• Doğan, Pınar ve Rodrik, Dani. 2011. Balyoz [Bir Darbe Kurgusunun Belgeleri ve Gerçekler]. İstanbul: Destek Yayınevi.