BUDİST VE İSLAMÎ TÜRKÇE METİNLERDE SARAN SÖZCÜĞÜ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 39, 92 - 116, 15.06.2024

Hasan İsi

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1404923

Öz

Eldeki çalışma, yazılı belgeler tanıklığında ilk kez Eski Uygurcada ‘pintilik, cimrilik; pinti, cimri’ anlamlarında tanıklanan saran sözcüğünün Budist ve İslamî Türkçe metinlerdeki görünümüne dayanmaktadır. Dinî terim hüviyetinde ‘cömertlik’ kavramının zıddı olan ‘cimrilik’, dünya üzerindeki çoğu inanç sisteminde toplumsal yardımlaşma ve dayanışmayı engelleyen bir tutum olarak görülmektedir. İslam öncesi Türk inanç sisteminde ‘cimrilik’ kavram alanının içeriği Buddha dinini benimsemiş Uygurlar vasıtasıyla anlaşılmaktadır. Budist Uygur metinlerine göre ‘cimrilik’, aç hayaletlerin ülkesine düşmenin sebebi olarak gösterilmekte ve sıklıkla ‘cömertlik’ erdemine vurgu yapılmaktadır. Buddha dinine dayalı birçok Uygur metninde içeriği ve kapsamı detaylıca gösterilen ‘cimrilik’, İslamî döneme ait Türkçe metinlerde de karşılıklara sahiptir. İslam dini açısından dünya ve ahiret mutluluğunun önünde bir engel olarak görülen ‘cimrilik’, hem Budist hem de İslamî düşünce sistemlerinin ortak dinî terimlerinden biridir. İslamî Türkçe metinlerin ilk kez ortaya konduğu Karahanlı Türkçesine ait metinlerde kavramsal içeriğe sahip ‘cimrilik’, Budizm’de olduğu gibi, İslam dininde de dinî bir yasak olarak görülmekte, çoğunlukla ‘cömertlik’ kavramının önemi vurgulanmaktadır. Bu yönüyle eldeki çalışma, ilk kez Eski Uygurcada ‘pintilik, cimrilik; pinti, cimri’ anlamlarında belgelenen saran kelimesine dair değerlendirmelerden oluşmaktadır. Çalışma, üç bölümden meydana gelmektedir. Çalışmanın ilk başlığında, Budist ve İslamî Türkçe metinlerde saran kelimesine dair tanıklardan ve türevlerden hareketle, ‘cimrilik’ kavramı ortaya konmaktadır. Çalışmanın ikinci başlığında, tarihî Türk dillerinden tanıklanan saran sözcüğünün izi, modern Türk dillerinde sürülmektedir. Çalışmanın son başlığında ise, saran kelimesine dair belirlediğimiz olası köken önerileri gösterilmekte, her bir öneri kendi içerisinde tartışıldıktan sonra, ilgili sözcüğün Altay Dilleri Kuramı ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Türk dilleri, Altay dilleri, modern Türk dilleri, ‘cimrilik’, söz varlığı

THE WORD SARAN IN BUDDHIST AND ISLAMIC TURKISH TEXTS

Öz

The present study is based on the appearance of the word saran in Buddhist and Islamic Turkic texts, which was first attested in Old Uyghur in the meaning of ‘stinginess; stingy’. 'Stinginess', which is the opposite of 'generosity' as a religious term, is seen as an attitude that prevents social cooperation and solidarity in most belief systems around the world. The content of the concept field of 'stinginess' in the Turkish belief system is understood through the Uyghurs who adopted the Buddha religion. According to Buddhist Uyghur texts, 'stinginess' is cited as the cause of falling into the land of hungry ghosts and the virtue of 'generosity' is often emphasized. 'Stinginess', the content and scope of which is shown in detail in many Uyghur texts based on Buddha's religion, also has equivalents in Turkic texts of the Islamic period. 'Stinginess', which is seen as an obstacle to happiness in this world and the hereafter in terms of Islam, is one of the common religious terms of both Buddhist and Islamic systems of thought. The conceptual content of 'stinginess' in Karakhanid Turkic texts, where Islamic Turkic texts were first introduced, is seen as a religious prohibition in Islam, as in Buddhism, and the importance of the concept of 'generosity' is mostly emphasized. In this respect, the present study consists of evaluations on the word saran, which was first documented in Old Uyghur in the meanings of 'stinginess; stingy'. The study consists of three parts. In the first section, the concept of 'stinginess' is introduced based on the witnesses and derivations of the word saran in Buddhist and Islamic Turkic texts. In the second section of the study, the word saran, which is witnessed in historical Turkic languages, is traced in modern Turkic languages. In the last section of the study, the possible origin suggestions we have identified for the word saran are shown, and after each suggestion is discussed within itself, it is understood that the related word is related to the Altaic Languages Theory.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkic languages, Altaic languages, modern Turkic languages, , vocabulary

Kaynakça

• Kaya, Ceval. 2021. Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, Ceval. 2023. Uygurca Altun Yaruk Belgeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, Kenan, Bayniyazov, Ayabek ve Başkapan, Vehbi. 2019. Kazak Türkçesi-Türkiye Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kök, Abdullah. 2004. Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Lessing, Ferdinand D. 2017. Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadelyaev, V. M., Nasilov D.M., Tenişev E.R. ve Şçerbak, A. M. 1969. Drevnetyurkskiy Slovar (Eski Türkçe Sözlük). Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka”.
• Nair, Ahmet. 2002. Kur`an`da Cimrilik Kavramı. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Necipoviç Necip, Emir. 2013. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oda, Juten. 2015. A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic. Berliner Turfantexte 33. Turnhout (Belgium): Brepols.
• Ölmez, Mehmet. 2017. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 65(2), 243-311.
• Özşahin, Murat. 2017. Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, Martti. 1969. Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae: 17, 1.
• Ryumina-Sırkaşeva, L.T. ve Kuçigaşeva, N. A. 2000. Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çev. Şükrü Haluk Akalın ve Çaştegin Turgunbaev. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Soothill, William Edward ve Lewis, Hodous. 1937. A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd.
• Starostin Starostin, Mudrak O. A. ve Dybo, Anna. 2003. Etymological dictionary of the Altaic Languages. Leiden: Brill.
• Şen, Serkan. 2002. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Şimşek, Yaşar. 2019. Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş–Metin–Dizin) (2 Cilt). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, Şinasi. 1980. Maitrisimit nom bitig. Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1.Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Teil: Analytischer und rückläufiger Index. Berlin: Akademie Verlag.
• Tekin, Talat. 2016. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat. 2017. XI. Yüzyıl Türk Şiiri (Divanü Lügati‘t-Türk‘teki Manzum Parçalar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, Hacer. 2013. “Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü”. Bilig, 66, 247-272.